پایان نامه چاپ یکی از اساسی‌ترین و مؤثرترین شیوه‌های نگهداری، انتقال و اشاعه اطلاعات
مقدمه:
در سراسر تاریخ افراد بشر همواره درپی بهبود توانایی خویش برای دریافت و جذب اطلاعات درباره محیط پیرامون خود و افزایش سرعت، وضوح و تنوع در انتقال مربوط به خود بوده‌اند . آنان کار برقراری ارتباط را با استفاده از اشارات سر ودست و علایم صوتی آغاز کردند. و برای انتقال پیام‌های خود به توسعه و تکمیل یک رشته ابزار غیر لفظی پرداختند : موسیقی ، رقص ، طبل ، آتش‌های نشانه ، نقاشی و دیگر نماد‌های ترسیمی مانند پیکتوگرام[1] از این دسته‌اند. در پی پیکتوگرام ، ایدئوگرام [2] که اهمیت ویژه‌ای داشت ، زیرا به بیان موضوعی یا اندیشه انتزاعی کمک می‌کرد. اما آنچه به نوع بشر در دنیای حیوانی ، یک موقعیت ممتاز بخشید تکامل زبان بود. که به ارتباط انسانی ، رسایی و دقت بخشید. تمام این ابزارهای ارتباط که هم زمان از آنها استفاده می‌شد، درفرآیند تشکل افراد به صورت جامعه و برای بقاء آنان ابزاری ضروری بود.
خط، دومین پیشرفت و دستاورد عمده بشری، به کلام ، دوام و بقاء و به جوامع استمرار بخشید. خط یا نوشتن ، که همانا استفاده از نشانه‌های نموداری برای توصیف منظم زبان گفتاری است، به نظر برخی صاحب نظران موثرترین رویداد در سراسر تاریخ فرهنگی و یکی از بزرگترین دستاوردها در تاریخ تمدن است . عصر پیش از تاریخ با اختراع خط پایان یافت و آدمی از تاریکی آن دوره به روشنی تاریخی پای نهاد و نوشته‌هایی برجا گذاشت و تصویر روشن یا روشنتری از خود و پیرامون خود به آیندگان نشان داد. خط ابزاری بود برای نگاه و حفظ داشتن هرگونه پیام و یا اطلاع در زمان حال و آینده و ابزرای برای از میان برداشتن موانع برسر انتقال ، حفظ و نگهداری دانسته‌های بشری و استمرار جامعه انسانی بود. سومین دستاورد بزرگ تاریخ بشری که تاریخ عصر ارتباطات نوین از آن آغار می‌شود ، اختراع چاپ بود فنی که در چین در قرن هشتم میلادی و در اروپا در قرن پانزدهم پدید آمد. سرانجام این امکان به وجود آمد که تعداد زیادی از نسخه‌های یک کتاب بدون توسل به جریان پر زحمت نسخه‌برداری دستی تهیه شود. و همچنین چاپ تا اندازه زیادی سرشت روتدها و رویدادهای تاریخی را نیز تغییر داد، زیرا دانش و اطلاعات تا آن زمان در اختیار افراد محدودی بود و اختراع چاپ این حصار را شکست. فراوان بودن کتاب ، میل به سوادآموزی را که تا قرن شانزدهم تقریباً بخش‌های گسترده‌ای از جوامع شهری در برخی از کشورها را در برگرفت برانگیخت.
اختراع ماشین چاپ ، مشکل دیرین آزادی اندیشه را پدید آورد . زیرا تغییرات به راحتی و بدون ابراز مقاومت از سوی پاسداران مذاهب و عقاید سیاسی رخ نمی‌داد ، درست آنگونه که سقراط بهای «فاسد کردن» جوانان را با زندگی خود پرداخت. و یک سانسور سنتی توسط پاسداران مذهب به کتابها و مطبوعات غیر ادواری اعمال می‌شد.
همینطور نیز این چشم‌انداز که «اندیشهؤهای خطرناک» بتواند به نحوی گسترده در سراسر کتابهای چاپی جریان یابد موجب اقداماتی پیشگیرانه شد. چاپخانه‌ها تنها با داشتن پروانه کار اجازه فعالیت داشتند و پیاپی کارشان توقیف می‌شد یا اینکه واقعاً از میان می‌رفتند.
در قرن هفدهم به دنبال کتاب ، جزوه و سپس روزنامه‌ها پدید آمد با اختراع و رواج چاپ ، تولید کتاب و انتشار روزنامه‌های جهان شاهد پدیده‌ای بود که از آن به عنوان انفجار اطلاعاتی یاد می‌کنند. پدیده‌ای که به کمک تکنولوژی حرکت سیل آسایی داشته می‌باشد. چاپ از زمان رواج عمومی آن در قرن شانزدهم در اروپا تا سالهای اخیر که سده بیستم به پایان رسیده است. به مدت چند قرن تنها ابزار موثر و کارآمد نشر بود، اما اکنون این حکومت بلامنازع و انحصاری بی‌رقیب چاپ درهم شکسته است و راه‌ها و ابزارهای دیگری به سدت آورده و عرصه‌های فعالیت آن دگرگون شده است.
فناوریهای جهان امروز، چاپ را به عرصه تازه‌ای کشانده که با گذشته متفاوت است چاپ و نشر هم اکنون دستخوش تحولاتی است که رهاوردهای نظام اطلاعاتی و ارتباطی ، دم به دم بر شتاب آن می‌افزاید. به طوری که هم اکنون از دو مفهوم نشر چاپی و نشر غیرچاپی سخن به میان می‌آید . تحولات اطلاعاتی و ارتباطی شرایطی ایجاد کرده است که می‌توان اثر منتشر کرد، اما از چاپ استفاده نکرد. در این تحقیق برآنیم که بیشتر به جنبه‌ی نشر چاپی و تحولاتی که از آغاز تاکنون با آن مواجه بوده بپردازیم.
1- اپیتوگرام (PICTOGRAM) رسم یا نقاشی روی سنگ یا دیوار مربوط به دوران باستان یا پیش از تاریخ است.
2- ایدئوگرام (IDEOGRAM) یک تصویر یانماد که نمودار یک چیز یا یک فکر است.
قسمتی از متن:
چاپ و نشر کنونی جهان، با همة گستره و پیامدها و تأثیرهایش، در تداوم آن رویداد است.
چاپ در اروپا، مقارن با عصر رنسانس، که دورة تولد دوبارة فرهنگی اروپاست، ظهور کرد. نخست اروپاییان، و سپس مردم سایر نقاط جهان، این امکان را به دست آوردند که پیام خود را تا جایی که بْرد رسانة جدید (اثر چاپی) اجازه می‌دهد، به دیگران برسانند. پیدایش این رسانه، سرفصل تحولی است بسیار عمیق و همان‌گونه که قبلاً گفتیم، عده‌ای عنوان انقلاب دوم فرهنگی تاریخ بشر را بر آن نهاده‌اند.
اختراع یا ابداع چاپ را به یوهانس گوتنبرگ (1339 ؟ تا 1348 م.) نسبت می‌دهند، هر چند که به تأکید و تصریح عده‌ای از صاحبنظران، همة اصول ، قواعد، اجزاء و حتی ابزارهای چاپ، پیش از گوتنبرگ و در عصر گوتنبرگ، برای اروپاییان شناخته شده بوده است. تا جایی که اطلاعات ما اجازه می‌دهد، گوتنبرگ، چاپگر آلمانی، نخستین کسی در اروپا بود که برای هر حرف قطعة فلزی جداگانه‌ای در نظر گرفت، قطعه‌ها را برای ترکیب کلمات مناسب کنار هم قرار داد، بر آنها مرکب مالید، بر ورقهای کاغذ فشرد، و به این ترتیب چاپ را متداول کرد. روشی که او رواج داد تا چند قرن تغییر اساسی نکرد و تقریباً به همان صورت اولیه به کار رفت، تا آنکه تحولات فنی و پیشرفتهای عکاسی تأثیرهای دگرسازی در چاپ گذاشت.
گوتنبرگ درعصر شکوفایی فرهنگی اروپا زندگی می‌کرد، در دوره‌ای گلبار و در فضایی که میل به آموختن دانش و معرفت به اوج خود رسیده بود. او نیاز فرهنگی عصر خویش را خوب تشخیص داد و امکاناتی را که می‌شناخت خوب به خدمت گرفت. حروف الفبا که فنیقیان حدود 1500 ق.م. در نواحی اطراف مدیترانه رواج داده بودند و در تمدنهای شکوفای یونان و روم به خدمت گرفته شده بود، پس از اصلاحاتی، و پس از گذشت حدود 3 هزار سال، تقریباً به صورت الفبای جدید لاتینی در اختبار گوتنبرگ بود. کاغذ خوب و مناسب که در چندین تمدن شرقی و غربی صنعت آن به بهترین وجه پیشرفت کرده بود، در دسترس بود. مرکب هم شناخته شده و رایج بود، و حتی در آلمان به طور وسیع به کار می‌رفت. ابزارهای ضروری دیگر هم در دسترس قرار داشت. گوتنبرگ به این ترتیب توانست، البته با نبوغ و ابتکار و شناخت دقیق، این اجزاء را درست با هم جمع کند و چاپ را پدید آورد.
او نخست حروف متحرک و جداگانه را از چوب ساخت. در پایه‌های حروف سوراخ تعبیه کرد و از درون آنها سیم گذراند و حروف را به هم بست. سپس به حروف چاپی مرکب مالید و با دستگاه فشار بر کاغذ فشرد. بعدها حروف را از سرب ساخت، اما چون سرب هم مناسب از کار درنیامد، آلیاژی از سرب، قلع و آنتیموان به وجود آمد که تا قرنها نیازهای چاپ به روش حروفی را برآورده می‌ساخت. گوتنبرگ قالب حروف را از برنج ساخت، که برای تولید و تکثیر حروف مناسب بود، و در ترکیب و کیفیت مرکب هم تغییراتی داد.
گوتنبرگ با همان ابزارها روزانه بین 300 تا 500 برگ چاپ می‌کرد. اولین کتابی که می‌گویند او خود چاپ کرده است، کتاب مقدس 42 سطری است که به کتاب مقدس گوتنبرگ معروف است. متخصصان احتمال می‌دهند وی چند اثر دیگر را پیش از کتاب مقدس چاپ کرده است. در هر حال، چاپ کتاب مقدس را حدود 1450 آغاز کرد، اما سرانجام به کمک همکارش پیترشفر[1] پس از پنج سال در 1455 م. پایان یافت.
اختراع گوتنبرگ ظرف مدتی نسبتاً کوتاه، حدوداً 40 سال، در کشورهای عمدة اروپایی رواج یافت. آلمان، ایتالیا، فرانسه، هلند، و انگلستان از جملة نخستین کشورهای اروپایی بودند که چاپ در آنها رایج شد.
تحول چاپ پس از گوتنبرگ رونید کند داشت و تا سدة هفدهم تغییر عمده‌ای در آن رخ نداد. از سدة هفدهم به بعد، که انقلاب صنعتی دامنگستر شد و تقریباً در همة عرصه‌های زندگی رسوخ کرد، در فنون وابسته به چاپ، مانند تولید ابزارها و تجهیزات ماشینی، تولید کاغذ و مرکب، و حروفچینی تغییرات تازه‌ای رخ داد. پیشرفت صنعتی سبب شد که هزینة تولید و مصالح چاپ کاهش یابد و بهای تمام شدة کتاب عملاً ارزانتر شود. با ارزانتر شدن کتاب، مردم توانستند کتابهای بیشتری بخرند، و از این‌رو صنعتی شدن به صورت مستقیم و غیرمستقیم بر رشد فرهنگی تأثیر گذاشت.
در سدة هجدهم و در ادامة عصر انقلاب صنعتی، چاپ نیز به رشد تدریجی خود ادامه داد. از آغاز سدة نوزدهم تحولات چاپ سرعت گرفت. در 1803 ماشینی اختراع شد که کاغذ را به صورت طوماری (رْل) تولید می‌کرد. حدود 1810 چاپ استوانه‌ای اختراع شد. در 1830 از ماشین بخار و نیروی آن در چاپ استفاده شد. حدود 1845 چاپ روتاری(روتاتیو = دوّار) رواج یافت و سرعتی که دستگاههای روتاری به بار آورد، چاپ را در مسیر تازه‌ای انداخت. از نیمة دوم همین قرن به بعد، پیشرفتها و تحولات عکاسی دگرگونیهایی در چاپ به بار آورد که به کار بردن واژة «انقلاب» برای آن مبالغه‌آمیز نیست. در سدة بیستم و بویژه پس از جنگهای جهانی اول و دوم، چاپ دستخوش تحولاتی تازه و پی‌درپی شد و به عصر جدیدی راه یافت. تحولات تازه‌تر فنون عکاسی، خودکار شدن صنعت، پیشرفتهای الکترونیک، ظهور رایانه، یکی پس از دیگری، بسرعت بر چاپ تأثیر گذاشت. حروفچینی نوری، ماشینهای خودکار چاپ ، دستگاههای تفکیک و چاپ رنگ از جملة رهاوردهای پیشرفت صنعتی سدة بیستم در زمینة چاپ بود. ترکیب رایانه و حروفنگاری نوری، عملاً شیوة حروفنگاری را زیر و زبر کرد و سرعت حروفنگاری را به حد سرسام‌آور 3 هزار حرف در ثانیه رساند. کاربرد لیزر و دستگاههای لیزری در همة مراحل چاپ، دقت، سرعت و کیفیت را، که سه عامل بسیار مهم در چاپ است، به گونة بی‌سابقه‌ای افزایش داد. شیوة افست خشک، روشهای الکترواستاتیکی و الکترومغناطیسی در چاپهای سیاه و سفید و رنگی از دیگر رهاوردهای اخیر است. ترکیب روشهای جدید چاپ با امکانات تصویری تلویزیونی و سرعتهای رایانه‌ای، تواناییهایی به جامعه بخشیده است که هرگاه بخواهد می‌تواند از این امکانات برای مقاصد فرهنگی به بهترین وجه ممکن، با حداکثر سرعت، و با کیفیت مناسب استفاده کند. در سالهای اخیر رواج چاپ دیجیتال (رقومی) با سرعت و دقت کم‌نظیر آن، فنّاوری چاپ را بکلّی دگرگون کرده است. چاپ اکنون با همة امکانات، تجهیزات، روشها و تجربه‌هایش به مرحله‌ای رسیده است که از دیدگاه عده‌ای نقطة اوج تلقی می‌شود، و چشم‌انداز تغییر و تحول بیشتر، نه در این عرصه‌ها، بلکه در عرصه‌های دیگری امکانپذیر انگاشته می‌شود. تحولات اخیر در رسانه‌های ارتباطی، اطلاعاتی، و دیداری ـ شنیداری ، نقش چاپ را اکنون جداً به مبارزه می‌خواند.
تاریخچة تحول چاپ در ایران
ورود چاپ به ایران، سرفصل تحول فرهنگی عمده‌ای در این کشور است. بدون چاپ، پیشرفت در عرصه‌های آموزشی، فرهنگی و علمی ممکن نبود.
چاپ، بدان‌گونه که نقش از صفحة چوبی حکاکی شده بر کاغذ انتقال یابد، یعنی همان فنی که از دیرباز در چین رایج بود، به احتمال در قرن هفتم هجری قمری، در عصر ایلخانیان به ایران راه یافت. ظاهراً خواجه رشیدالدین فضل‌الله همدانی، وزیر مغولان، نخستین کسی در تاریخ ایران است که از فنّ چاپ منسوب به چینیان و از طریق رواج آن در میان اقوام زردپوست سخن به میان آورده است( مینوی، مجتبی، 1334، ص 1 به بعد). گیخاتوخان برای تأمین نیازش به پول نقد، در 693 هـ . ق . دستور داد پول کاغذی (چاو) را، به همان شکلی که در آن زمان در چین رواج داشت، چاپ کنند. این پول در «چاوخانة» تبریز چاپ شد و در همان سال به گردش درآمد. البته مردم پول کاغذی (اسکناس) را نپذیرفتند، و به تبع آن چاپ کلیشه‌ای به مدت چند قرن در ایران منسوخ باقی ماند (760 p. 1990, Willem, Floor,).
در 953 هـ .ق. نسخه‌ای از تورات به خط راشی (=عبری فارسی) در استانبول چاپ شد (نفیسی، سعید، 1337، ص 232). در 1027 هـ .ق. کشیشی مسیحی شاه عباس را با حروف چاپی فارسی و عربی آشنا ساخت. شاه عباس به موضوع علاقه‌مند شد و گویا از او خواست که چاپ را وارد ایران کند. حروف چاپی نخستین بار در 1038 هـ . ق. حروف چاپی عربی و فارسی ، همراه با دستگاه ساده و ابتدایی چاپ، در جلفای اصفهان در اختیار فرقة مسیحیان کَرًمِلی بوده است (761 p. 1990, Willem, Floor,).
نخستین کتاب چاپی در ایران، کتابی است به زبان ارمنی که 180 سال پس از اختراع چاپ گوتنبرگ، در 1051 هـ .ق./1641 م. در جلفای اصفهان و به کوشش کشیشان ارمنی چاپ شد (رائین، اسماعیل، 1347، ص 23). این کتاب شرح احوال مقدسان و عده‌ای از روحانیان مسیحی بود که «در 705 صفحه و با ابعاد 5/25 × 18 و به صورت دو ستونی چاپ شده است ... و ساختن همة وسایل چاپ کتاب مذکور، حتی کاغذ آن ... پس از سه سال کار خستگی‌ناپذیر» (رائین، اسماعیل ، 1347، ص 24) به دست همان کشیشان انجام گرفته است.
[1] - Peter Schoeffer