مقاله بررسی فعل مرکب در فارسی گفتاری معیار در 16 صفحه ورد قابل ویرایش
مقوله فعل مرکب از جالب ترین، ظریفترین و در عین حال پیچیده ترین بخش های پژوهش های نحوی است که توجه بسیاری از دستور نویسان و زبان شناسان را معطوف به خود نموده است. در این مختصر نگارنده بر آن است که ضمن بررسی جدیدترین تحلیل ها از فعل مرکب فارسی، بسامد وقوع فعل مرکب در زبان فارسی گفتاری معیاررا تعیین نماید، براساس نظریه تتا به بررسی ساخت موضوعی فعل مرکب فارسی گفتاری معیار بپردازد تحلیلی آماری از آن به دست دهد.
واژگان کلیدی :
زبان معیار، ساخت موضوعی، فعل مرکب، نظریه تتا، موضوع X
1- مقدمه
دستور نویسان و زبان شناسان ایرانی وغیر ایرانی توجه ویژه‌ای به مقولة فعل مرکب در زبان فارسی داشته اند و هر یک ضمن از اینکه آن را توصیف و طبقه بندی نموده اند، معیاری نیز برای متمایز ساختن آن از فعل ساده ارائه داده اند. از تحلیل های فعل مرکب فارسی در حیطة دستور سنتی می توان به تحلیل خیامپور (1352/62) ، عماد افشار (1372/8-126) ، نوبهار ( 1372، 162-159) خانلری (1373، 8-176) و لمبتون (1984، 93-84 ) اشاره کرد.
در سال های اخیر در پی پیشرفت هایی که در علم زبان شناسی در سطح جهانی صورت گرفته است و همسو با دستاوردهای نوین زبان شناختی در حیطة نحو و ساختواژه، تحلیل های ارزنده ای نیز از فعل مرکب فارسی ارائه شده است. از جمله این تحلیل ها می توان از تحلیل محمود کریمی (1992)، کریمی (1996) ، دبیر مقدم ( 1376) و زاهدی (1380) نام برد که هر یک با گرایشی متفاوت از دیگری به توصیف فعل مرکب فارسی پرداخته اند.
این پژوهش بر آن است با بررسی و کنکاش در تحلیل های فوق به تعریفی جامع، شفاف و منسجم از فعل مرکب دست یابد و سپس با این فرض که فعل مرکب در فارسی گفتاری معیار بسیار بیشتر از فعل ساده بکار می رود به بررسی پیکرة جمع آوری شده بپردازد. همچنین داده های پیکره حسب نظریة تتا در چارچوب نظریه حاکمیت و مرجع گزینی و همسو با محمد ابراهیمی ( 1382 ب) طبقه بندی و بسامد هر یک در فارسی گفتاری معیار محاسبه می گردد. در پایان یافته های پژوهش را ذکر نماید و پیامدهای نظری و کاربردی آنها را برشمارد.
3- تحلیل های فعل مرکب فارسی در حیطة دستور سنتی
زبان شناسان بسیاری در حیطة دستور سنتی به بررسی فعل مرکب فارسی پرداخته اند که در این قسمت به بررسی چند نمونه از این آثار بسنده می گردد:
- خانلری در کتاب دستور زبان فارسی ( 1373/8-176) فعل های فارسی را از نظر ساختمان به سه گونه ساده ، پیشوندی و مرکب تقسیم می کند و فعل مرکب را فعلی می داند که از ترکیب یک اسم یا صفت با یک فعل پدید آمده است. وی (1365، ج2، 8-127) می نویسد «اطلاق فعل مرکب به این گونه کلمات از آن جهت است که از مجموع آنها معنی واحدی دریافت می شود. « به باور خانلری در صورتی که هر یک از اجزاء معنی مستقل و اصلی خود را حفظ کرده باشند دیگر نمی توان آن را فعل مرکب دانست. لیکن حسب داده های زبان فارسی علاوه بر اسم یا صفت، مقوله های دیگر نحوی نیز می توانند به عنوان عنصر غیرفعلی در ساخت فعل مرکب شرکت کنند و دیگر اینکه حتی با در نظر گرفتن معیار معنا شناختی فوق برای تشخیص فعل مرکب می‌توان فعل پیشوندی را نیز زیر عنوان فعل مرکب لحاظ کرد.
نوبهار (1372، 161-159) فعل را از نظر ساخت به سه دسته ساده، پیشوندی و گروهی تقسیم می کند و فعل مرکب را به همراه فعل مرکب پیشوندی و عبارات فعلی، زیربخش فعل گروهی می داند.
این تحلیل نیز علیرغم گسترده بودن تقسیم بندی دقیقی از فعل مرکب به دست نمی دهند و پاسخگویی مسایل متفاوت مطرح در این زمینه نیست.
2- شیوه پژوهش
برای انجام این پژوهش ابتدا پیکرة زبانی در زبان فارسی گفتاری معیار جمع آوری گردید زبان معیار همسو با صادقی (1362) زبان درس خواندگان در نظر گرفته شد که در رادیو و تلویزیون نیز به کار رود و در آموزش زبان به خارجیان مورد استفاده قرار می گیرد. لذا در ابتدای امر مدت زمان 150 دقیقه مصاحبه های تلویزیونی با اساتید دانشگاه که هر روزه در برنامه های مختلف ترکیبی از شبکه های مختلف پخش می گردید ضبط شد. مدت زمان هر مصاحبه به طور میانگین 13 دقیقه منظور گردید . پس از ثبت داده های گفتاری آنها را مورد تجزیه و تحلیل آماری قرار داده ایم.
4- تحلیل های نوین از فعل مرکب فارسی
دبیر مقدم (1376) با دیدگاهی ساختواژی نشان داده است که فعل های مرکب فارسی حاصل دو فرایند عمده ترکیب و انضمام هستند که هر یک از زیرمجموعه هایی را شامل می شوند. فعل های مرکب حاصل از فرایند ترکیب عمدتاً یک عنصر غیرفعلی یا یک عنصر غیرفعلی مطابق زیر بدست می آید:
- تحلیل داده ها
براساس مطالبی که در بخش های پیشین گفته شد فعل های ساده و مرکب پیکره شمارش و بسامد آنها محاسبه گردید. بسامد 62% برای افعال مرکب و بسامد 38% برای افعال ساده به دست آمد که در نتیجه مطابق با فرض پژوهش در فارسی گفتاری معیار فعل مرکب بسیار بیشتر از فعل ساده بکار می رود. پس از آن افعال مرکب حسب موضوع طبقه بندی و بسامد یابی شدند که براساس نتایج افعال دو موضوعی با بسامد 63% از بالاترین بسامد در پیکره برخوردار و افعال چهار موضوعی دارای کمترین بسامد یعنی کمتر از 1%بودند. نحوه بازتاب موضوع های فعل مرکب در پیکره در جدول 7-1 نمایش داده شده است.
به لحاظ بازتاب موضوعی در افعال مرکب یک موضوعی بازتاب به صورت گروه اسمی با 51% بالاترین بسامد و بازتاب بند خود اشیا با بسامد 3% کمترین بسامد را داشتند.
درافعال مرکب 2 موضوعی موضوع یا همان موضوع برونی به سه صورت تهی 57% گروه اسمی 42% و بند خود ایستا 1% بازتاب داشتند. موضوع 2 در این افعال به صورت تهی 26% ، اسمی 37%، گروه حرف اضافه ای 21% و بند خود ایستا 13% بازتاب یافته بودند.
همچنین در افعال مرکب سه موضوعی بازتاب موضوع 1 به صورت 77% تهی 23% گروه اسمی مشاهده گردید. بازتاب موضوع (2) به صورت 18%تهی ، 40%گروه اسمی 2% گروه حرف اضافه ای و 40% بند خود ایستا محاسبه گردید و بالاخره در بازتاب موضوع 3 با بسامد 23[ تهی ، 13% اسمی 40% گروه حرف اضافه ای ، 17% بند خود ایستا و 7% گروه صنعتی روبرو بودیم.
در نمونه فعل مرکب چهار موضوعی نیز موضوع 1و3 به صورت 100% تهی ، موضوع 2% ، 100% گروه حرف اضافه ای و موضوع 4 نیز به صورت 100% بند خود ایستا بازتاب داشت.
نمونه هر یک از این بازتاب ها در جمله های شماره 11 تا 31 مشاهده می گردد.
8- نتایج و یافته های پژوهش
الف – در فارسی گفتاری معیار فعل مرکب بسیار بیشتر از فعل ساده به کار می رود.
ب – بیشترین بازتاب موضوع 1 به صورت گروه اسمی در افعال یک موضوعی و به صورت می توان گفت با افزایش موضوع ها در گفتار اصل اقتصاد براساس شرایط بافتی موجب بازتاب تهی برخی موضوع ها می شود.
پ – در حالیکه بازتاب موضوع 2 را در افعال مرکب دو موضوعی با بسامد 37% گروه اسمی در برابر 13% بند خود ایستا قرار دارد این درصد در افعال مرکب سه موضوعی به نسبت مساوی 40% می رسد.
ت – بالاترین بسامد بازتاب موضوع 3 با بسامد 40% به گروه حرف اضافه ای تعلق دارد و شاید به همین دلیل یعنی کاربرد فراوان گروه حرف اضافه ای به عنوان موضوع سوم دستور یان سنتی مفعول دوم در افعال دو مفعولی را مفعول حرف اضافه ای نامیده اند.