بروز خسارت و نحوه جبران آن در حقوق اسلام
چکیده:
مسأله بروز خسارات و نحوه جبران آن از دیرباز بشریت را به فکر این انداخت تا نسبت به ایجاد منبع تامین کننده خسارات به خصوص در مواردیکه با تنگدستی و ناتوانی یا مجهول بودن و عدم دسترسی به عامل ورود زیان اقدام نمایند و از طریق گسترش فکر تعاون و همیاری بین مردم و دخالت دولت ها در پرداخت و جبران ضرر و زیان از طریق تاسیس نهاد بیمه و گسترش صندوق های تعاون اجتماعی و با توسعه مسئولیت های جمعی به جای مسئولیت فردی کوشید تا حتی الامکان خسارات ناشی از مسئولیت مدنی اشخاص در مواردیکه خطا و تقصیر عامل ورود زیان چه به عنوان یک فرد و شخص حقیقی اجتماع و چه از طریق یک شخص حقیقی یا حقوقی زیر مجموعه حاکمیت دولت ها را بلا جبران نگذارد اهمیت این موضوع به خصوص در حقوق اسلام از طریق ایجاد قواعد فقهی و مبانی جدید جبران خسارات منجر به ایجاد نهادهای جایگزین جهت پرداخت ضرر و زیان اشخاص گردید.
مقدمه:
گسترش صنعت وتجارت درقرن بیستم وبه دنبال آن بروز حوادث ورویدادهای مختلف درزمینه صنعت. حمل ونقل مسافروکالاو بروز اختلافات کارگر و کار فرما ناشی از روابط کارگری درکشورهای مختلف و پیدایش نظرات گوناگون و دکترین حقوقی درزمینه چگونه جبران خسارت وارد به شخص زیان دیده ودخالت دولتها ازطریق ایجاد صنعت بیمه چه درعرصه داخلی وچه در عرصه بین المللی دولت را در صدد حمایت از شخص زیان دیده برآورد.
لذا قانونگذاران با ایجاد قواعد ومقررات مدون درزمینه بیمه علاوه بر ترغیب وتشویق اشخاص حقیقی یا حقوقی که به هردلیل مسبب ورود خسارت وضرر بدنی ومالی به سایر اشخاص بودند دربرخی موارد اشخاص را مجبور به انعقاد قرارداد بیمه با شرکتهای بیمه گر می نمود وجهت جلوگیری از بروز مشکلات متعدد جهت چگونگی ونحوه جبران خسارت به خصوص جایی که میزان آن هنگفت بود ضمانت اجرای حقوقی وکیفری تعیین نمود درحقوق ایران نیز به دلیل اینکه بسیاری از قوا عد حقوقی ازفقه شیعه تبعیت می کند لذا جبران خسارت طبق قاعده «لاضرر ولاضرار فی الاسلام» چه ازطریق شخص واردکننده زیان یا سایراشخاص چه حقیقی یاحقوقی توجیه می کند.
...
فصل اول
کلیات
مبانی و مفاهیم مسئولیت مدنی
شناخت مفهوم بیمه مسئولیت مدنی که ما در نهایت در صدد بررسی تأثیرات آن بر نهاد وزین حقوق مسئولیت مدنی می باشیم در گروه تجزیه ارکان تشکیل دهنده و جایگاه آن می باشد. بررسی جایگاه این تأسیس حقوقی با اشاره به تعریف اهمیت و مقایسه با مفاهیم مشابه ضروری است. حقوق کشورهای پیشرفته در این زمینه باید مورد توجه قرار گیرد. قلمرو آن شناخته بشود بنابراین مبحث مربوط به مفاهیم و مبانی ضمن 2 گفتار بدین شرح مطالعه می کنیم.
1- جایگاه بیمه مسئولیت مدنی (غیر قراردادی)
2- مبانی و قلمرو بیمه مسئولیت مدنی
مبحث اول: جایگاه بیمه مسئولیت مدنی
مطالعه در مورد جایگاه یک نهاد یا تأمین حقوقی[1] به معنی شناخت مفاهیم اولیه و ضروری و تحلیل آن به عناصر جزئی تشکیل دهنده و سلطه بر تحولات تاریخی آن نهاد می باشد بیمه مسئولیت مدنی[2] که برای پوشش دادن به زیان های ناشی از فعالیت‌های متعدد اجتماعی، حیات اجتماعی و حقوقی یافته است به محور مسئولیت مدنی قرار گرفته و شناخت دقیق آن منوط به تحلیل مسئولیت مدنی و قلمرو آن است. چتری که برای حمایت از زیان دیده و و عامل زیان افراشته شده است. و مانع از فرو افتادن باران سیل آسا بر دارایی اشخاصی می شود. بدون یافتن مفهوم تحت حمایت خود، قادر به این تکفیک نیست. در کنار این مسایل، تاریخ تحولات بیمه مسئولیت مدنی از زمان تکوین، تا پیشرفت های قرن اخیر که قلمرو خود را نسبت به بسیاری از انواع مسئولیت گسترش داده، شاخه های مختلف آن در نور دیده بسیار حایز اهمیت است. قواعد حقوق، قواعدی اجتماعی هستند و بستر زندگی خود را در پرتو اجتماع و تحولات آن می بیند بنابراین بررسی تحولات زندگی بیمه مسئولیت غیر قراردادی یا مدنی که در بسیاری از زمینه ها جای مسئولیت غیر قراردادی را اشغال نموده است امری مهم تلقی می شود هر چند تحقیق در این زمینه نیازمند بررسی تخصصی این تحولات می باشد و علاقه مندان می توانند به منابع تدوین شده در این زمینه مراجعه نمایند[3]. به این حال، زاویه دید در بحث، صرفاً تاریخی نیست و متضمن بررسی تطبیقی در حقوق برخی از کشورها می باشد و سیر بیمه مسئولیت مدنی و تأمین اجتماعی را به صورت هماهنگی در جهت یاری رساندن به حقوق مسئولیت مدنی نشان می دهد.
1- L. institution
2- L. assurance de la Responsabilite
1- مشایخی ، همایون ، مبانی و اصول حقوق بیمه، انتشارات مؤسسه عالی حسابداری، تهران 1349،ص 31.
...
فصل دوم :
نقش دولت در حمایت از مسئولیت مدنی اتباع تحت حاکمیت خود
مبحث اول : وظیفه حمایتی دولت و حاکم اسلامی در برقراری عدالت اجتماعی
یکی از اصول اولیه حاکم بر زندگی اجتماعی در هر نظامی ، حمایت از افراد تحت حاکمیت و سیطره آن کشور می باشد خواه جنبه ضرر و زیان ناشی از تقصیر و تخلف دولت را داشته باشد و یا ناشی از رفتار سوء سایر افراد و اتباع تحت حاکمیت خود که به نوعی از جبران زیان و خسارت وارده عاجزند و توانایی مالی جهت جبران آنرا به علت شرایط اقتصادی حاکم بر آن جامعه را ندارند. خوشبختانه در نظام حقوقی اسلام مبانی حمایت دولت از افراد تحت حاکمیت خود در قالب آیات قرآنی ، روایات وارده از طرف ائمه معصومین (ع) و قواعد فقهی که در طول زمان تکامل یافته به وفور یافت می شود و نشان از احترام به حیثیت، جان، مال افراد را دارد خواه مسلمان باشند یا غیر مسلمان وظیفه حاکم اسلامی در قبال آنان یکسان است و هیچ تبعیضی در کار نیست و دولت به عنوان یک شخص حقوقی مستقل از اتباع خود ، وظیفة‌تأمین و حمایت بیمه ای را به عهده دارد .
گفتار اول: مبانی مسئولیت دولت نسبت به خسارات بلاجبران
الف: نصوص قرآنی
یکی از وظایفی که بر اساس مفهوم ولایت بر عهده ولی قرار می گیرد، تأمین و حمایت از کسانی است که تحت پوشش ولایی قرار می گیرند. به عبارت دیگر تأمین مجموعه ای از حداقل های مکفی برای آحاد افراد جامعه و حمایت آنان در جامعه همانند وظایف ولی خانواده نسبت به فرزندان به عهده حکومت اسلامی است.
یک مجموعه مهم از حمایتهایی که حکومت اسلامی موظف به انجام آن است در محل‌های مصارف صدقات در آیه «إنَّمَا الصَّدَقَاتُ لِلفُقَرَاءِ وَ المَسَکیِنِ وَ العَامِلِینَ عَلَیهَا وَ المُؤَلَّفَهِ قُلُوُبُهُم وَ فِی الرَّقَابِ وَ الغَارِمِینَ وَ فِی سَبیلِ اللهِ وَابنَ السَّبِیلَ فَرِیضَهً مِنَ الله و الله عَلیِمٌ حَکیِمٌ»[1]ذکر شده است. در این آیه تخصیص صدقات به فقراء، مساکین، عاملین بر آن و تألیف قلوب، بردگان، ورشکستگان و در راه خدا و واماندگان در راه از طرف خداوند واجب شده است. در پرداخت وجوه زکات حتی فقها با استناد به روایات بر آن نظر هستند که پرداخت های زکات باید به حدی باشد که برای یکسال کفاف مخارج زندگی نماید آن هم به طوری که موجبات تنگدستی و قناعت و تقید را در مایحتاج زندگی فراهم نسازد.[2]در آیه «واعلَمُوا أنَّمَا غَنِمتُم مِن شَیءٍ فَأنَّ للهِ خُمُسَهُ وَ لِلرَسُولِ وَ ذِی القُربَی وَ الیَتَامَی وَ اَلمَساکیِنِ وَ ابنِ السَّبِیلِ»[3]موارد پرداخت درآمدهای ناشی از خمس به رسول و ذی القربی و ایتام و مساکین و واماندگان راه تخصیص داده شده است.
1- سوره توبه، آیه 60
1- صدر، محمد باقر، اقتصاد برتر، ترجمه علی اکبر سیبویه، نشر میثم، تهران،صفحه 130
2- سوره انفال، آیه 41.