ابن خلدون
قسمتهایی از متن:
به بررسی دیدگاه علامه ی مغرب عبدالرحمن بن محمد معروف به ابن خلدون می پردازیم. او در سال 732 هجری در تونس متولد گردید و در سال 808 هجری از دنیا رفت. جدش خالد بن عثمان بود و به رسم متداول احترام در مغرب، با افزودن « واو و نون » به آخر اسم به ابن خلدون مشهور گردید.
در کودکی قرآن را در نزد پدرش که اولین معلم او بود، آموخت. ضمن آنکه در محضر برخی از دانشمندان آن دوران تلمذ نمود که به نام ایشان و مهم ترین کتاب های فرا گرفته در محضرشان اشاره کرده است، اما به سبب هجرت دانشمندان و ادباء از تونس به جهت انتشار وبا در سال 750 هجری به شکلی زود هنگام در هجده سالگی از تحصیل باز ماند. از این رو به کارهای عمومی و سیاست در کنار استمرار بر مطالعه، نگارش و آموزش پرداخت. اولین کار او سمت « کتابت العلامه » یا دیوان رسائل در تونس بود. سپس عهده دار مناصب گوناگونی در مناطق مختلفی شد و در کوران دسیسه هایی قرار گرفت که گاه خود نیز در آنها مشارکت می نمود.
برخی از مورخان بر این باورند که ابن خلدون فرزند زمانه ی خویش است. لذا جایز نیست که ما او را قهرمانی جدا از شرایط زمانه و میراث فکری عصرش در نظر آوریم. بنا بر اعتقاد ایشان، او از کوشش های مورخان پیشین به ویژه زمانی که اندیشه ی تاریخی را از اتکا بر ( صرف ) امر منقول خارج ساخته و به افق هایی از چند فرهنگ در تمدن های بشری پیوند می دهد، بهره برده است. چه آنکه تعلیل عقلی از منابع تاریخی از دوران مسعودی موجود است. [1]
ما مخالف این بیان به شکل عام آن هستیم. با این باور که عبدالرحمن بن خلدون پدیده ای فراتر از دوران خود بوده است. او در چهارچوب عصر خویش خوش درخشید و بسان درخشش خورشیدی پیش از غروب مرحله ای از مراحل تمدن بود. لذا با نظر علامه مالک بن نبی موافقیم که عصر ابن خلدون در سطح او نبوده است. چه اگر این امر محقق می گردید، مقدمه ی ابن خلدون به نقطه ی عطفی در مسیر ایجاد فرهنگ اسلامی مبدل می گشت. ...
...
ابن خلدون از خلال نظریه ی خود در تفسیر تاریخ ، با صرف نظر کردن از دهها نظریه و دیدگاه جزئی موجود در آن، به چند قانون می رسد که جوهر نظریه ی او درباره ی تمدن است:
1. تطور تاریخ تابع تدافع، برخورد و درگیری است.
2. عصبیت دینی و قبیله ای نقشی اساسی در برپایی دولت دارند.
3. تمدن همانند موجودی زنده بوده و تطور آن از بادیه نشینی آغاز و به شهرنشینی وارد شده و سرانجام به اضمحلال می رسد.
4. وضعیت دولت ها همانند وضعیت افراد است. به این معنا دارای دوره ای از حیات بوده که به مرگ منتهی می شود.
5. عوامل جغرافیایی و محیطی در تاریخ مؤثرند.
6. اقتصاد نقش مهمی در عمران بشری دارد و اجتماع برای حیات مردم ضروری است. « هیچ یک از مردمان در تحصیل معاش خود مستقل نیست. » و کار عنصر اساسی برای ثروت است.[19]
7. دولت ها با از میان رفتن عصبیت و پیوندهای دینی از میان می روند.
8. اعراب و ( بطور کلی انسان ها ) جز با دین قابل اصلاح نمی باشند.
من در اینجا درصدد مطالعه ی جامع از نظریه ی ابن خلدون در تفسیر تاریخ نبوده ام. اما درصدد وقوف بر منزلت و جایگاهی که اندیشه ی خلدونی در تفسیر تاریخ چه در تمدن اسلامی و یا در اندیشه ی تاریخی انسان ها داراست می باشم.
مقدمه ی ابن خلدون چرخشی مشهود در کیفیت درک انسان از تاریخ و بنای آن بوده است. او آنچه از آن می خواهد، تنها کشف گذشته نیست بلکه به ویژه تطور جنسی است که بدان منسوب شده و فرجام آن است.
تدوین تاریخ پیش از ابن خلدون و در سراسر تاریخ موجود بوده است. و به استثنای موارد نادری که به برخی اشاره هایی داشته ایم، تنها شامل تاریخ به عنوان مجرد روایت درست و مطمئن به جهت نسبت با مدلول آن و سلامت در مضمونش بود و معلومات جزئی غایت فهم آن از وقایع گذشته و شمارش کمّی آنها را در بر داشت. ... انسان ابتدا کوشید تا به تدوین تاریخ حوادث مشهود درباره ی خود و نزدیکان و قومش بپردازد و از آن طریق آن را و مفاخر خود را نگاه دارد. و زمان را بر حسب سالها حفظ نموده، بدون آنکه با فهم عقلی عمیقی ضرورت بروز آن را در زمان و شرایط خاص آن ، و علت تداخل وقایع و میزان تاثیر آن بر انسان قطع نظر از نگرش جزئی و محدود را دریابد.
برغم برخی درخشش ها در دوره هایی از تاریخ و به دست برخی از برجستگانی که بدانها پرداختیم، تدوین تاریخ محصور در دایره ی نگهداری و ثبت وقایع و توجه به درستی آن و بررسی روایت محصور شده بود. و چه بسا مرحله ی درستی و بررسی روایت و مطالعه ی اسناد و بلکه اعتماد بر آنها بیشترین چیزی بود که روش تاریخی تا پیش از ابن خلدون به آن دست یافته بود. و با ظهور ابن خلدون این دانشمند بزرگ مسلمان بنا بر تعبیر ایو لاگوست Eqes Aalaste ، تاریخ ویژگی علمی به خود می گیرد. ...
....