موضوع پژوهش:
‹‹ جامعه شناسی نفاق در قرآن ›› موضوع تصویب شده برای این پژوهش است . با مشورتی که در یک نشست کوتاه با جناب اقای دکتر رفیع پور داشتم ، ایشان این عنوان را قابل نقد می دانستند و پیشنهاد ایشان تغییر موضوع بود . پس از چندی که مقداری از پژوهش انجام شد و برای تأیید و اظهار نظر به ناظر محترم تقدیم شد ، با توجه به موضوع تصویب شده، ایشان کار ما را بر شناسایی سنخ اجتماعی منافق و صورت کنش متقابل این سنخ در قرآن ››متمرکز کردند .
بیان مسئله:
انسان موجودی است نفع طلب و اساس همه کنشهای بشری جلب منفعت و دفع ضرر می باشد ولی مصداق نفع و طلب بر اساس باورها و ارزشها متغییر است . شاید به همین دلیل از کنشگران مختلف براساس باورهای متفاوت و ارزشهای گوناگون ، در مسئله گروهی ، کنشهای متفاوتی صادر می شود . عده ای کنشهایشان ابزاری صرف ،بعضی دیگر ارزشی صرف و جمعی نیز ابزاری، ارزشی است .منافقان را می توان دسته ای دانست که کنشهای آنان ابزاری صرف بوده و جهت جلب منفعت بیشتر از هر وسیله ای استفاده می کنند ، یکی از این ابزار تظاهر به پایبندی به فرهنگ عمومی جامعه و ایجاد تضاد میان اقشار و دسته های مختلف اجتماعی و حداکثر استفاده از تضاد موجود است .
هدف از انجام این تحقیق و ضرورت پرداختن به آن شامل موارد ذیل می گردد:
1-شناخت ساخت نظام کنش اجتماعی منافقان در عرصه های اجتماعی ، فرهنگی ، سیاسی و اقتصادی و به تبع آن خنثی کردن خطرهای منافقان در عرصه های مختلف با توجه به آیات قرآن .
2-بهره گیری از مسائل اجتماعی مطرح در قرآن در علم جامعه شناسی .
3-استفاده از گنجینه غنی قرآن در خصوص مسائل اجتماعی مبتلا به جامعه .
4-تعریف منافق و تعیین کنش او در عرصه های اجتماعی ، فرهنگی ، سیاسی و اقتصادی در طول دوران نزول وحی .
5-تعیین استراتژی و خط مشی منافقان در شرایط مختلف زندگی .
6-تعیین نشانه ها و علامات مشخصه منافقان و به عبارت دیگر ریخت شناسی منافقان در شرایط مختلف با توجه به آیات قرآنی .
مقدمه:
قابل ذکر است که در این بخش ما به دنبال آموزش و یا نقد و برسی مفاهیم اجتماعی نمی باشیم بلکه ذکر آن مقدمه ای است برای وارد شدن به اصل پژوهش ، دیگر اینکه ، در این پژوهش منافقان به عنوان یک سنخ اجتماعی در برابر مؤمنان و کافران در نظر گرفته شده اند ، لذا به برسی صورت کنش متقابل منافقان با خود و دو سنخ دیگر- مؤمنان مؤمنان و کافران- خواهیم پرداخت ، از این رو توضیح اجمالی مفاهیم به کار رفته در پژوهش ، بیانگر نحوة نگرش پژوهشگر به موضوع پژوهش می باشد .
-مفهوم سیستم
مفهوم سیستم (system)-که در فارسی به دستگاه و نظام ترجمه شده است بطور عام عبارت است از ‹‹مجموعه ای از عناصر مرتبط و هماهنگ که دارای کار و اثر جمعی باشند.››
2-مفهوم فراگیر سیستم اجتماعی
کسانی که از نگاه سیستمی به وواقعیت ها نگاه می کنند ،واقعییت های اجتماعی را ‹‹ سیستم ›› دانسته اند . یعنی آنها را مجموعه ای در ارتباط با یکدیگر (متحد المقصد) و دارای کار و اثری که مرتب بر مجموعه عناصر است ، یافته اند، بنابر این اجتماعات کوچک و بزرگ انسانی را ‹‹نظام اجتماعی›› (social system) نامیده اند
البته در چهارچوب علم جامعه شناسی اصطلاح ‹‹نظام اجتماعی››( social system) مفهوم خاص دارد که بعداً آن را مطرح خواهیم کرد .
در مجموعه واقعیت اجتماعی ،امور گوناگونی وجود دارد که در یک مطالعه دقیق ،باید هرکدام از آنها را شناخت ،در عین اینکه باید ارتباط هر‹‹امر اجتماعی›› ( social fact) با سایر واقعییتهای اجتماعی را معلوم کرد . برای انجام چنیین کاری باید از کوچکترین و محسوس ترین واقعیت اجتماعی آغاز کنیم و آن را بشناسیم و ارتباط آنرا با سایر واقعییتها نیز شناسایی کنیم …بنابر این با طرح کلیدی در جامعه شناسی و و توضیح آن سعی خواهیم کرد ‹‹واقعیتهای اجتماعی›› ( social fact) را معرفی کنیم [1]
3-مفهوم رفتار behavior
رفتار در مفهوم عام ، دگرگونی ، حرکت یا پاسخ هر موجود یا واحد یا مجموعه در برابر وضع و شرایط محیط پیرامون است .
پارک(R.E.park) می نویسد ‹‹ واقعیت این است که هر دانشی در هر جا، در جستجوی توصیف و تبیین حرکتها ، دگرگونیها و واکنشها ، یعنی رفتار جزئی از جهان در برابر ماست ››[2]
4-مفهوم عمل(action) ، عمل اجتماعی(social acion) و تعامل اجتماعی(ntraction)
اگر رفتار دارای معنی باشد ،عمل نامیده می شود و اگر عمل انسان به سوی شخص یا گروهی دیگر جهتگیری شده باشد و ‹‹دیگری›› در انجام دادن و نحوه آن مورد نظرباشد به چنین عملی ‹‹عمل اجتماعی››(social action) گویند .
عمل اجتماعی(social action)دو سویه ،تعامل نامیده می شود .
5-گروه اجتماعی social group
گروه اجتماعی عبارت است از : افراد دارای تعامل نسبتاً مستمر با احساس پیوند [3]
6-هنجار (norm)
تعامل انسان با انسان در مواردی موضوعاً موقت و منقطع است مثل اینکه از کسی ساعت و زمان را بپرسیم . اما در مواردی موضوع تعامل قابلیت تداوم دارد . در چنیین مواردی اگر تعامل و شکل و اندازه آن مورد توافق طرفین باشد ، تعامل ادامه می یابد و اگر مورد توافق نباشد منجر به ترک تعامل یا نزاع می شود تعامل منجر به نزاع ، ستیز نامیده
روش پژوهش:
با توجه به اینکه پژوهش حاضر، پژوهشی تاریخی اسنادی است، روش کلی مورد استفاده ،تحلیل اسنادی خواهد بود . در عین حال روش مورداستفاده در دو بخش فلسفه اجتماعی –سیاسی و تغییرات ساختاری- علمی به شرح زیر بیان می شود :
1-در بخش برسی و تحلیل فلسفه اجتماعی ،سیاسی«جامعه شناسی نفاق» از روش تحلیل کیفی متن استفاده شده است . به این ترتیب که سؤالات تحقیق مطرح و پاسخ آنها با مطالعه تفهیمی متن استخراج می شود . این روش است که در مطالعه عادی متون نیز به کار گرفته می شود . در عین حال در پژوهش علمی ، مطالعه متن بر محور سؤالات اصلی تحقیق متمرکز می شود .
2-در بخش ساختاری و علمی از شیوه کلاسیک تحلیل مدرکها استفاده خواهد شد که تحلیل بیرونی و درونی سند دو قسمت متمایز این روش می باشد .
توضیح اینکه در تحلیل درونی ،محتوای یک سند شناخته می شود ولی تحلیل بیرونی را باید حاصل کرد ، چون کمک می کند که برد هر سند اندازه گیری شود .
1-2-تحلیل درونی :
تحلیل درونی تحلیلی است که بر پایه عقلانی استوار است و تحلیلی ذهنی است ، بنابراین دارای دو خصیصه عقلانی و ذهنی می باشد .
1-1-2-خصیصه عقلانی: تحلیل با روشهای کلاسیک عملی فکری است . این روش در جست وجوی آن است که خطهای اساسی سند را از هم مشخص سازد ، جنبه های فرعی را به این خطها بپیوندد و ارتباط فکری آن را بیابد به این خصیصه عقلانی باید این را هم افزود که هرگاه در ازای سند ایجاب کند که کار تحلیل را تقسیم کنند ، این تقسیم بندی باید تا آنجا که ممکن است مطابق با بخشهای طبیعی خود سند انجام شود .به این معنی می توان گفت که تحلیل کلاسیک، تحلیلی ارگانی است و به عنوان مثال به جدا کردن هریک از اعضائ اندام یک موجود زنده شباهت دارد .
2-1-2:خصیصه ذهنی:
تحلیل سندها به شیوه کلاسیک اساساً ذهنی است ، محتوی متن، توسط کسی که آن را مطالعه می کند ، تفسیر میگردد . این کار را باید با حد اکثر بیطرفی و خودداری از تحریف واقعیت بر اثر سلیقه شخصی انجام داد .
در همه زمینه هایی که سخن تنها برسر گردآوری اطلاعات در باره واقعیتهای مادی است (تاریخ ها، آمارهاو … )تحلیل بازهم به معنای علمی اصطلاحی عینی است ، یعنی نتیجه های آنها –هر کس هم که انجام دهنده آن باشد- تغییر ناپذیر است . ولی همین که تغییر لازم می شود -و در 90 درصد موردها تغییر لازم می شود –ذهنی بودن آن ظاهر می گردد و بدیهی است که در این رابطه، فریب شخص مشاهده کننده ، نقش بسیار مهمی بازی می کند .
2-2:تحلیل بیرونی:
در روشهای کلاسیک به جا دادن سند مورد مطالعه در متنی که سند از آن استخراج می شده است اهمیت زیادی داده می شود تا انکه درجه راستی و درستی را با دقت نشان دهند . این روشها می کوشند که انعکاسها و طنین ها را هم مشخص سازند