مقاله بیوتکنولوژی کشاورزی راهی استراتژیک برای صرفه جوئی در نهاده های کشاورزی
بیوتکنولوژی به عنوان تکنیکهایی که در آن از ارگانیسمهای زنده برای ساخت یا ایجاد تغییرات در یک فرآورده استفاده می شود تعریف شده است، همچنین می توان مفاهیمی مانند افزایش محصول گیاهان و جانوران یا تولید میکروارگانیسمهایی برای کاربردهای ویژه را نیز به آن افزود. البته در این مقاله مفهوم مورد نظر تکنولوژی تغییر نقشه ژنتیکی است که تحت عنوان مهندسی ژنتیک در کشور ما و سایر نقاط جهان شناخته شده است می باشد.
بیوتکنولوژی از ظرفیت بالایی برای سودرسانی و اثرگذاری بر بخش کشاورزی، جنگل و پرورش آبزیان برخوردار است. تکنیهای مدرن بیوتکنولوژی دانشمندان را قادر می سازد که ژنهای جدا شده از ارگانیسمهای زنده را به ارگانیسمهای هدف منتقل سازند و در نتیجه سرعت و دقت بیشتری را نسبت به روشهای سنتی اصلاح بذر و نهال در اختیار بشریت قرار دهند. در مقایسه با بیوتکنولوژیهای سنتی اصلاح بذر، بیوتکنولوژی موجب افزایش پایدار بهره وری و فرآوری بهینه برای تقویت بهره برداری و تنوع محصول می گردد. بیوتکنولوژی امکان تکیه کمتر کشاورزان بر مواد شیمیایی را فراهم نموده و همچنین می تواند موجب حفظ منابع ژنتیکی و مدیریت بهینه منابع طبیعی شود.
بیوتکنولوژی همچنین باعث بروز چالشهای ویژه ای می شود. البته بروز این چالشها عمدتاً مربوط به زمان، مکان و چگونگی کاربرد تکنولوژی می شود. البته به کارگیری سریع بیوتکنولوژی و سرمایه گذاری در تحقیقات توسط بخش خصوصی در کشورهای صنعتی بیان گر این مطلب است که در آینده راه قابلیت رقابت و مزیت نسبی کالاهای کشاورزی در بازارهای بین المللی از طریق بیوتکنولوژی میگذرد. بنابراین بیوتکنولوژی با ظرفیت های بالایی که در اختیار کشورهای توسعه یافته قرار می دهد نقش عمده ای در توسعه کشاورزی ایفا نموده و نباید اجازه داد که توسعه و تولید ابزارهای مربوط به بیوتکنولوژی باعث ایجاد شکاف بیشتر بین کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه شود.
روبرو شدن با چالشهای پیش روی بخش کشاورزی در ایران مستلزم استفاده از تکنولوژیهای موجود می باشد. پیشرفتها در بیوتکنولوژی فرصتهای تازه ای برای حل و فصل مسائل مربوط به تولید غذا و امنیت غذایی و رقابت در بازارهای بین المللی و صرفه جویی در منابع ملی و طبیعی در اختیار ایران قرار می دهد. در حال حاضر بحثهای زیادی در اطراف بیوتکنولوژی در زمینه هایی مانند مسائل اخلاقی، حفاظت از محیط زیست، سلامت غذایی و حفاظت از حقوق مالکیت معنوی در حال انجام است این مسائل نیاز به بحث و بررسی در تمام سطوح جامعه دارند. جامعه علاقمند به دانستن این مطلب است که چرا در حالیکه روشهای سنتی اصلاح بذر برای دهه های متمادی قادر به تأمین غذای کافی بوده اند بایستی از روشهای مهندسی ژنتیک برای اصلاح بذر استفاده نمود. مردم همچنین علاقمند به دانستن این مطلبند که چه کسانی از بیوتکنولوژی سود می برند و در صورت بکارگیری مهندسی ژنتیک چه ریسکهایی وجود خواهد داشت و چه سازمانی مسئولیت مشکلاتی که در این زمینه بروز خواهد نمود به عهده خواهد گرفت (2002 (Khan and Shirani .
با توجه به مطالب بالا مقاله حاضر به بررسی الگوی گسترش استفاده از بیوتکنولوژی در کشورهای مختلف جهان می پردازد در کنار این مطلب ظرفیت بیوتکنولوژی در کمک به توسعه کشاورزی و صرفه جویی در نهاده های کشاورزی مورد بررسی قرار می گیرد. در انتها در مورد سیاستها در رابطه با موضوعات مرتبط با بیوتکنولوژی بحث و بررسی می شود، بخش نتیجه گیری به پیشنهاد سیاست های مناسب برای توسعه بیوتکنولوژی در ایران می پردازد.
اولین محصول با نقشه ژنی تغییر یافته که اجازه بهره برداری تجاری از آن صادر شد گوجه فرنگی Flaver – Saver نام داشت. نقشه ژنتیکی این نوع گوجه فرنگی به نحوی تغییر یافته بود که زمان رسیدن آن به تأخیر می افتاد و در نتیجه بو و طعم تازگی آن تا زمان رسیدن به ظرف غذا حفظ می شد. مجوز بهره برداری از این محصول در سال 1994 در ایالات متحده صادر شد این محصول یک موفقیت علمی بی نظیر ولی یک شکست تجاری کامل بود (2002 (Marra, et al, . در سال 2002 در سطح جهان 7/58 میلیون هکتار زیر کشت این محصولات بوده است، جدول 1 نشان دهنده روند افزایش سطح زیر کشت از سال 1996 تا سال 2002 می باشد.
جدول 1- سطح زیرکشت محصولات ترانسژنیک جهان از سال 1996 تا سال 2002 (میلیون هکتار)
| سال | سطح زیر کشت (میلیون هکتار) |
| 1996 | 7/1 |
| 1997 | 0/11 |
| 1998 | 8/27 |
| 1999 | 9/39 |
| 2000 | 2/44 |
| 2001 | 6/52 |
| 2002 | 7/58 |
مجموع سطح زیر کشت از 1996 تا 2002 | 9/235 |
منبع: 2003 Clive James
البته بایستی بخاطر داشت که در افزایش سطح زیر کشت فقط منحصر به کشورهای توسعه یافته نبوده است بلکه کشورهای در حال توسعه نیز از سهم عمده ای برخوردار بوده اند (جدول 2).
جدول 2 – سطح زیر کشت محصولات با ژنهای تغییر یافته در سال 2000 و 2001 (کشورهای صنعتی و
در حال توسعه)
|
| 2000 | درصد | 2001 | درصد | تغییرات |
| کشورهای صنعتی | 5/33 | 76 | 1/39 | 74 | 6/5 |
| کشورهای در حال توسعه | 7/10 | 24 | 5/13 | 26 | 2/8 |
| مجموع | 2/44 | 100 | 6/52 | 100 | 4/8 |
منبع: 2002 Clive James
همانطور که جدول 2 نیز نشان می دهد در سال 2000، 24 درصد سطح زیرکشت جهانی محصولات ترانسژنیک در کشورهای در حال توسعه قرار داشته که این مقدار در سال 2001 به 26 درصد رسیده است. در این بین ایالات متحده (در هر دو سال 2000 و 2001) به طور مطلق و نسبی بالاترین سطح زیر کشت را به خود اختصاص داده است. پس از ایالات متحده آرژانتین (کشور در حال توسعه) سطحی معادل 10 میلیون هکتار را در سال 2000 به کشت محصولات ترانسژنیک اختصاص داده که این مقدار در سال 2001 به 8/11 میلیون هکتار افزایش پیدا کرده است. سایر کشورهای در حال توسعه مانند چین سهم کمی را به خود اختصاص داده اند ولی در مورد چین یک مطلب جالب به نظر می رسد و آن اینکه اگر چه در مجموع فقط 5/1 میلیون هکتار از اراضی در سال 2001 تحت کشت محصولات ترانسژنیک قرار داشته است ولی بین سال 2000 و 2001 سطح زیر کشت محصولات ترانسژنیک در این کشور رشدی معادل 200 درصدی را نشان می دهد که در مقایسه با سایر کشورها رشد بسیار بالایی است.
جدول 3- سطح زیر کشت محصولات با ژنهای تغییر یافته در کشورهای مختلف در سالهای 2000 و 2001 (میلیون هکتار)
| کشور | 2000 | درصد | 2001 | درصد | تغییرات | درصد |
| ایالات متحده | 3/30 | 68 | 7/35 | 68 | 4/5 | 18 |
| آرژانتین | 0/10 | 23 | 8/11 | 22 | 8/1 | 18 |
| کانادا | 0/3 | 7 | 2/3 | 6 | 2/0 | 6 |
| چین | 5/0 | 1 | 5/1 | 3 | 0/1 | 200 |
| آفریقای جنوبی | 2/0 | 1< | 2/0 | 1< | 1/0< | 33 |
| استرالیا | 2/0 | 1< | 2/0 | 1< | 1/0< | 37 |
| مکزیک | 1/0< | 1< | 1/0< | 1< | 1/0< | -- |
| بلغارستان | 1/0< | 1< | 1/0< | 1< | 1/0< | -- |
| اروگوئه | 1/0< | 1< | 1/0< | 1< | 1/0< | -- |
| رومانی | 1/0< | 1< | 1/0< | 1< | 1/0< | -- |
| اسپانیا | 1/0< | 1< | 1/0< | 1< | 1/0< | -- |
| اندونزی | -- |
| 1/0< | 1< | 1/0< | -- |
| آلمان | 1/0< | 1< | 1/0< | 1< | 1/0< | -- |
| فرانسه | 1/0< | 1< | 1/0< | 1< | 1/0< | -- |