چکیده
میرجعفر بیک متخلص به بینش کشمیری در قرن یازدهم در کشمیر به دنیا آمد و از همان ابتدای جوانی، عمرش را صرف یادگیری خود کرد. اشعار او در مدح پیامبر(ص)، امام رضا و حضرت علی(ع) نشان دهندة ارادت او به شیعیان است همچنین مدح چهار خلیفه و اعتقاد به ترتیب خلافت آنها نشان می‌دهد که وی در مذهب شیعه تندرو نبوده است. بینش شاعری مثنوی سراست، ولی قصیده وغزل نیز در دیوان او دیده می‌شود. دیوان بینش شامل یک خمسه، قصاید و غزلیات اوست.
گنج روان دومین مثنوی بینش است که در جواب اسکندرنامه و به نام اورنگ زیب سروده شده است که شامل 32 بخش و 1087 بیت می‌باشد. این مثنوی داستان اصلی ندارد. پس از حمد و سپاس خداوند و پیامبر اسلام از شب معراج و خصوصیات آن سخن می‌گوید. توصیف شهرهای کرمان و کاشان را دارد و در چهاربخش از مثنوی، چهار فصل را توصیف کرده و به خصوصیات هر فصل می‌پردازد و چون نظامی، ساقی نامه را در اشعار خود گنجانده است.
بینش در این اثر با زبانی ساده و روان عقاید و افکار خود را بیان می‌کند. امّا گلدسته، سومین مثنوی از خمسة بینش کشمیری است ولی آن را در برابر لیلی و مجنون نظامی سروده است. این مثنوی از 28 قسمت تشکیل شده و 990 بیت دارد. بینش در این مثنوی هم پس از حمد و ستایش خداوند به مدح پیامبر پرداخته نام خلفای راشدین را می‌آورد و اورنگ زیب را می‌ستاید و سخن و کلام حق و آفریده‌های او را همچون ماه و زمین می‌ستاید. حضرت خضر و آدم و ابراهیم را مدح می‌کند و در ستایش عقل و عشق سخن به میان می‌آورد. این مثنوی هم داستان و تنة اصلی ندارد و بینش، افکار و عقاید و روح لطیف خود را به زبان شعر ترسیم می‌کند. این تحقیق کوششی است در راستای تصحیح و شناسایی دو نسخة گنج روان و گلدسته.
فهرست مطالب
عنوان صفحه
مقدمه 1
فصل اول: معرفی شاعر
مختصری دربارۀ احوال و اشعار بینش کشمیری 3
وضعیت علمی شاعر 3
سفرها 4
مذهب شاعر 5
مرگ شاعر 5
ممدوحان شاعر 5
فصل دوم: سبک شاعر
سبک هندی 8
سبک بینش 8
ادب غنایی 9
منظومه سرایی 10
فصل سوم: آثار شاعر
آثار بینش 12
بینش ابصار 12
گنج روان 12
گلدسته 13
مثنوی شور خیال 13
مثنوی رشتة گوهر 13
غزلیات بینش 13
قصاید بینش 14
جواهرنامه 14
مقلدان اسکندرنامه نظامی 14
نظیره‌های اسکندرنامه 15
مقایسة گنج روان با اسکندرنامه 17
مثنوی گنج روان.....................................................................................................................18
دربارة گنج روان 19
تمثیلات گنج روان 21
ساقی نامه 21
ساقی نامه بینش کشمیری 25
ترکیبات 27
تصویرسازی های شاعرانه 27
سخن 30
شب معراج 30
تفکّر بینش در گنج روان 31
آوردن نام گنج روان در مثنوی 31
آوردن نام بینش در مثنوی گنج روان 33
مختصات خطی گنج روان 33
ترکیبات گنج روان 34
اضافة تخصیصی 35
اضافة بیانی 35
اضافة تشبیهی 35
اضافة استعاری 35
اضافة اقترانی 36
کاربرد بیان و بدیع در گنج روان 36
مهمترین آرایه‌ها در گنج روان 36
تشبیه 36
تشبیه 36
تشبیه جمع 36
تشبیه مفروق 37
تشبیه ملفوف 37
تشبیه تفضیل 37
استعارة مصرحه 37
مجاز 37
تلمیح 38
مراعات نظیر 38
تکرار 38
کنایه 39
ایهام 39
ایهام تناسب 39
اغراق 39
تضاد 40
حسن تعلیل 40
استفاده از اصطلاحات عامیانه 40
استعارة مکنیه 40
تشخیص 40
جناس 41
جناس تام 41
جناس زاید (مذیّل) 41
جناس مرکب 41
جناس مضارع 41
جناس اشتقاق 41
ساختار مثنوی گلدسته 42
تقلید از نظامی 43
مقلّدان لیلی و مجنون نظامی 44
نظیره‌های لیلی و مجنون 44
مقایسة گلدسته با لیلی و مجنون نظامی 49
دربارة گلدسته 49
ترکیبات گلدسته 50
اضافة تشبیهی 50
کاربرد بیان و بدیع در «گلدسته» 51
مهمترین آرایه‌ها در «گلدسته» 51
تشبیه 51
استعاره 51
مراعات نظیر 51
واج آرایی 52
تضاد 52
اغراق 52
ایهام 52
ایهام تضاد 53
تلمیح 53
حسن تعلیل 54
جناس گلدسته 54
نتیجه 55
فصل چهارم: مثنوی موسوم به گنج روان و گلدسته
مثنوی موسوم به گنج روان 59
حمد صانع ذوالجلال و مهیمن متعال جلّ جلاله و عمّ نواله 59
حمد حق سبحانه و تعالی اعظم شأنهُ 61
حمد قادر بیچون جلت قدره 63
مناجات به درگاه مجیب الدّعوات اکمل شأنه 64
نعت سید المرسلین و خاتم النبیین صلّی الله علیه و آله و السلّم 66
نعت سرور کاینات خلاصة موجودات صلی الله علیه و آله و سلّم 68
تعریف صبح سعادت تأثیر 70
صفت لیله المواج 71
تعریف براق آسمان سیر 73
مناقب خلفا رضوان الله تعالی علیهم اجمعین 76
مدح پادشاه اسلام خاقان عالمگیر خلّد الله ملکه و سلطانه 79
تعریف سخن 81
ستایش کلام معجز بیان باری تعالی جلّ قدره 82
تعریف قلم 84
تمثیل 87
تعریف ولایت و شهر کرمان جنّت نشان 87
مدح وزارت و اقبال پناه حشمت و شوکت دستگاه میرزامحمّد قاسم سلمة الله تعالی 90
تعریف شهر کاشان فردوس نشان 92
مدح سیادت و نجابت دستگاه عزّت و اجلال میرجمشید حفظهُ الله تعالی 93
چهار فصل اول تعریف بهار عالم آرا 95
تعریف بنارس 96
فصل دویم تعریف تابستان 96
فصل سیوم تعریف خزان مختلف الوان 97
فصل چهارم تعریف زمستان 99
ساقی نامه 100
خطاب با ساقی 102
خطاب با مطرب 104
تعریف میخانه 105
ستایش پیر می
پرستان 106
خاتمه 107
تمثیل 108
مناجات بدرگاه مجیب الدّعوات جلّ جلاله 109
مثنوی موسوم به گلدسته 112
حمد خالق لایزال و مهیمن متعال جلّ جلاله و عمّ نواله 112
مناجات به درگاه ربّ الارباب و مسببّ الاسباب 113
نعت سرور کاینات و خلاصة موجودات صلّ الله علیه و آله 114
مناقب خلفا رضوان الله تعالی علیهم اجمعین 117
مدح امیر کبیر خاقان عالمگیر خلّد الله ملکه و سُلطانه 119
تعریف سخن که گوهر تابناک خلقت انسانیست 120
ستایش کلام مَیمَنت انجام باری تعالی جلّ جلاله 122
خطاب به آفتاب عالمتاب که گل سرسبد آسمانهاست 123
خطاب با زمین که نقطة قلم صنعست 126
تعریف کعبة معظّمه که قبله
گاه ارض و سمات 127
خطاب با ماه عالم آرا 128
خطاب به آتش جهان افروز 129
ثنای حسن که بهاری است از چمن آفرینش 131
خطاب با مهتر ارباب تجرید خضر صاحب دید علیه
السّلام 132
تعریف عقل که حلّال مشکلاتست 133
خطاب با مهتر عالم حضرت آدم صلوات الله علیه 135
تعریف عشق که از ستایش مستغنی است 137
خطاب به آسمان که محیط جملة اشیاست 138
صفت دل که خلاصة خلقت آب و گلست 140
داستان درویس ادهم و شاه ابراهیم 141
صفت باد که بادیه کرد عالم شوقت 144
مدحت روح پاک که بهار گلشن وجودست. 146
تعریف کشمیر جنّت نظیر 147
تعریف ولایت پنجاب و شهر دلکش لاهور 149
حکایت 151
تعریف قلم که اوّلین مدّ خامة قدرتست 156
مناجات به درگاه مجیب الدّعوات و رافع السّموات 157
منابع 161