چکیده
با فرو پاشی اتحاد جماهیر شوروی دریای خزر که مرز بین خاک دو کشور ایران وشوروی سابق بود بین پنج کشور ساحلی قرار گرفته. وکشورهای استقلال یافته هرکدام خواهان سهم مناسبی از منابع معدنی و آبزیان دریا هستند از آنجائیکه مطابق توافقهای گذشته بین ایران وشوروی سابق (عهد نامه مودت 1921 وقرارداد تجارت وبحرپیمایی 1940) توافقات بین این دوکشور بوده و دریای خزر از نظر حقوقی مشترک میان دوکشور بوده وحالت مشاعی داشته است وقراردادهای گذشته نیز به روشنی نحوه بهره برداری ازبستر وزیر بستر دریا را ومنابع وذخایر معدنی این دریا را مشخص ننموده است وبهره برداری از منابع زمینی آن در خارج از منطقه انحصاری 10 مایلی نیزوضعیت روشنی ندارد لذا به منظور جلوگیری از اقدامات دو جانبه و چند جانبه کشورهای ساحلی برای بهره برداری از این دریا که مشکلات سیاسی وزیست محیطی غیر قابل جبرانی را بوجود خواهد آوردلازم است همه کشورهای ساحلی با توجه به اینکه دریای خزر یک دریای بسته است و وضعیت حقوقی این دریا بایستی توسط کشورهای ساحلی وبا یک توافق همه جانبه مشخص شود با در نظر گرفتن همه جوانب امر اقدام به تدوین رژیم حقوقی این دریا بنمایند.
و چون کشورهای ایران وروسیه ازمهمترین کشورهای منطقه بوده که در گذشته نیز این دریا در ما لکیت این دوکشور بوده می توانند سهم بسزایی در ایجاد توافق کشورها داشته با شند.
بررسی ریشه های همگرایی و واگرایی دو کشور ایران وروسیه در عرصه سیاست خارجی نشان می دهد که روزبه روز دیدگاههای این دو کشور به هم نزدیک شده و باحضور کشورهای غربی وشرکتهای چند ملیتی در منطقه دریای خزر وتهدید بالقوه غربیها برای ایران وروسیه بخاطر جلوگیری از غیر قابل کنترل شدن دریای خزر این دوکشور مجبور هستند تا دراسرع وقت وضعیت حقوقی این دریا را مشخص تا از ملاحضه سایر کشورها و بهره برداریهای خودسرانه که مشکلات متعدد امنیتی و زیست محیطی را بوجود خواهدآورد جلوگیری نماید.
سازمان همکاری کشورهای ساحلی دریای خزر و اجلاسهای متعدد سران کشورهای ساحلی که آخرین اجلاس آن مهرماه سال 1386 در تهران برگزار شد نشان دهنده عزم کشورهای ساحلی علی الخصوص ایران وروسیه برای حل مشکلات فی مابین و تدوین رژیم حقوقی این دریا است.
فهرست مطالب
صفحه
کلیات تحقیق ............................................................................................................... 1
1. طرح مسا له ......................................................................................................... 1
2. فرضیه ها ......................................................................................................... 2
3. پرسش اصلی پژوهش ......................................................................................... 3
4. پرسش های فرعی پژوهش ............................................................................... 3
5. فرضیه اصلی ........................................................................................................ 3
6. فرضیه های فرعی ............................................................................................. 3
7. متغیر مستقل ووابسته ..................................................................................... 4
8.روش پژوهش .................................................................................................... 4
9. هدف پژوهش .................................................................................................. 4
10.سازماندهی پژوهش ....................................................................................... 4
11. سابقه علمی ومنابع اصلی پژوهش ............................................................ 5
فصل اول: اهمیت دریای خزر و موقعیت جغرافیایی اقتصادی ،
ژئوپلتیکی و زیست محیطی .............................................................................. 7
1. موقعیت جغرافیایی ....................................................................................... 8
2. آب وهوا .......................................................................................................... 9
3. اقتصاد ............................................................................................................ 9
1-3 . ماهیگیری ............................................................................................. 9
2-3 . نفت وگاز ............................................................................................... 10
3-3. بازر گانی ................................................................................................. 11
4-3. حمل ونقل ............................................................................................ 11
4. ژئوپلتیک دریای خزر ................................................................................ 12
صقحه 5. محیط زیست دریای خزر ........................................................................ 14
فصل دوم: چالشها وزمینه های واگرایی در روابط ایران وروسیه
از دوره قاچار تاکنون ....................................................................................
بخش اول: بررسی چا لشهای موجود در روابط ایران وروسیه
از ابتدا تا فرو پاشی شوروی ....................................................................... 16
1.چالشهای موجود در روابط ایران وروسیه
در دوران تزارها ........................................................................... 19
1-1. تصرف سرزمین هر جا که ممکن باشد ...................... 19
2-1. جلوگیری از نفوذ کشور های مخالف منافع
روسیه در سرزمین ایران............................................................ 19
3-1. کسب سیطره بر سیاستهای داخلی و خارجی
ایران به منظور به حداقل رساندن نفوذ................................ 20
4-1. کسب حد اکثر منافع اقتصادی وسیاسی در ایران..... 21
2. چالشها در مناسبات ایران وروسیه پی از انقلاب
اکتبر 197 روسیه تا پیروزی انقلاب اسلامی .................... 21
1-2.نگاه به ایران به عنوان کشوری که از آن طریق می توان
انقلاب سوسیالیستی را به سایر کشور ها منتقل نمود.......... 21
2-2.کسب حداکثر منافع سیاسی واقتصادی
به عنوان یک ابر قدرت .......................................................... 22
3-2. دسترسی به آبهای گرم خلیج فارس و اقیانوس هند..... 23
4-2. تغییرات در سیاست شوروی نسبت به ایران ................. 23
5-2. تلاش برای جذب ایران به اردوگاه کمونیست ............... 23
3.چالشهای بین دو کشور در دوره زمانی بین وقوع
انقلاب اسلامی ایران و فروپاشی شوروی ..................... 24
1-3. تهدید منافع شوروی توسط ایران با توجه به شعار نه شرقی 24
صفحه
نه غربی ............................................... 24
2-3. توجه به انقلاب ایران به عنوان یک جنبش رهایی بخش 25
3-3. سطح پایین مبادلات اقتصادی .................................... 26
4-3. کمک تسلیحاتی به عراق در جریان جنگ تحمیلی 26
بخش دوم:و عوامل واگرایی درروابط ایران
وروسیه پی از فوپاشی شوروی...................................... 27
1. نگرش به غرب وکمیت سرمایه داری........................... 27
2..ایفای نقش برتر در معادلات جهانی ........................... 27
3. گسترش فروش تسلیحات روسی به ایران و
ضعف تکنولوژی .................................................................... 27
4. افزایش هزینه های امنیتی به نفع روسیه وبه ضرر ایران 28
5. سکوت روسیه در مقابل بهره برداری از نفت
دریای خزر توسط کشورهای آذر بایجان و قزاقستان ..... 29
6. تاثیر انقلاب اسلامی ایران بر کشورهای آسیای میانه 30
7. تغییر در ژئوپلتیک منطقه پی از فروپاشی شوروی ... 30
8. بی اعتمادی نسبت به اهداف روسیه در گسترش ..... 32
9. استفاده از ایران براب وحدت آسیای مرکزی
و قفقاز ........................................................................ 33
10. توافقات پشت پرده روسها .............................. 33
11. نگاه ابزاری به ایران برای گرفتن امتیازات
بیشتر از کشورهای غربی ...................................... 33
صفحه
12. محافظ تاریخی ملت ایران ................................... 35
13. ناهمخوانی سیاستهای روسیه در حوزه خزر
با منافع ملی جمهوری اسلامی ایران........................ 35
14. ناهمگونی ایدئولوژیک فرهنگی دو کشور
صفحه
ایران وروسیه................................................................... 36
15. اختلاف در منافع دراز مدت ایران وروسیه
در خصوص مسیر انتقال انرژی حوزه خزر............... 36
16. روابط اقتصادی چالشی برانگیز......................... 36
17. انعطاف روسیه در مقابل حضور کشورهای غربی 37
18. مشکلات زیست محیطی دریای خزر بخاطر
حضور کشورهای بیگانه و اقدامات خودسرانه برخی
کشورهای ساحلی ....................................................... 37
1-18. راهکارهی دستیابی به امنیت زیست محیطی
در منطقه........................................................................ 38
فصل سوم: دیدگاههای کشورهای ساحلی در
خصوص رژیم حقوقی دریای خزر ................. 41
بخش اول: رژیم حقوقی دریای خزر ..................... 44
1.رژیم حقوقی دریاها ودریاچه ها از دیدگاه
حقوق بین الملل....................................................... 44
2. وضعیت دریاچه خزر با توجه به کنوانسیون
حقوق دریا ها وتعیین رژیم حقوقی آن................ 46
1-2. معاهدات مربوط به دریاچه خزر ............... 47
2-2. علل ناکارآمدی معاهدات سابق ................ 49
3-2. فروپاشی وجانشینی دولتهای تازه
استقلال یافته ......................................................... 50
بخش دوم:نارسایی رژیم حقوقی گذشته
دریای خزر و پیچیدگی وضع رژیم حقوقی جدید 52
بخش سوم: مواضع کشورهای ساحلی در
خصوص رژیم حقوقی دریای خزر............... 53
1. مواضع قزاقستان ................................................ 53
2. مواضع آذربایجان .............................................. 53
صفحه
3. مواضع ترکمنستان .......................................... 54
4. مواضع روسیه ................................................... 55
5. مواضع جمهوری اسلامی ایران .................... 57
فصل چهارم: زمینه های اشتراک منافع وهمگرایی ایران وروسیه در
عرصه سیاست خارجی 63
بخش اول: سطح سه گانه همکاریهای جمهوری
اسلامی ایران وروسیه پی ازفروپاشی............ 64
1. همکاریهای دوجانبه ................................... ......... 64
2. همکاریهای منطقه ای ایران وروسیه ............... 67
1-2.همکاری برای حل بحران های منطقه ای ...... 67
2-2. سازمان همکاریهای دریای خزر...................... 68
3-2. بهره برداری از منافع انرژی دریای حزر........ 68
4-2. همکاری در خصوص انتقال انرژی ازحوزه
دریای خزر .................................................................. 68
5-2. ارتباط کشورهای آسیای مرکزی وقفقاز
با اقتصاد جهانی.......................................................... 69
3.همکاریهای ایران وروسیه در سطح بین المللی........ 69
بخش دوم: عوامل موثر در همگرایی جمهوری اسلامی ایران وروسیه..................... 70
1 .منافع روسیه در خصوص گسترش همکاریه با ایران 70
1-1. جلب حمایت ایران برای مقابله با نفوذ
قدرتهای بیگانه در منطقه ............................................. 70
2-1. نزدیکی به ایران برای نفوذ به خاورمیانه ،
خلیج فارس وکشورهای اسلامی.................................. 71
صفحه
3 -1. گسترش روابط با جمهوری اسلامی ایران
به منظور گرفتن امتیاز از غرب.................................. 71
4-1. همکاری با ایران برای جلوگیری از افراط گرایی قومی
ونژادی وبی ثباتی در منطقه.... ............... 72
5-1. جلب حمایت ایران برای مخالفت با توسعه
ناتو به شرق..................................................................... 72
2. منافع ایران در گسترش همکاریهای خود با روسیه... 73
1-2. نگاه به روسیه به عنوان تامین کننده
تسلیحات و تکنولوژی جدید...................................... 73
2-2. همکاری با روسیه برای جلوگیری از سلطه
شرکتهای خارجی وفراملیتی بر منلفع انرژی منطقه......... 73
3-2. جلب حمایت روسیه در مقابل نفوذ کشورهای
مخالف جمهوری اسلامی ایران در منطقه خزر................... 73
4-2. همکاری باروسیه به منظور مقابله با
فشارهای آمریکا وغرب ................................................. 74
فصل پنجم: نتیجه گیری...................................................................................... 76
منابع مآ خذ......................................................................... ............... 82