پایان نامه بررسی فقهی و حقوقی ماهیّت عفو متهمان و محکومان در قانون مجازات اسلامی مصوب 1392
چکیده
گر چه در جوامعِ مختلف، متداولترین واکنش در برابر مجرم، مجازات بوده است، اما این واکنش همیشه اهدف مجازات را که مهمترین آنها اصلاح و تربیت بزهکار بوده است، برآورده نساخته، به همین جهت نهاد عفو نیز از گذشته در کنار مجازات مطرح بوده و افرادی که مرتکب جرم می شدند در مواردی و با شرایطی مورد عفو قرار میگرفتند.
بی تردید اجرای مجازات و کامل کردن آن، همیشه بهترین و مؤثرترین شیوه برای اصلاح بزهکار نیست و مصلحت جامعه نیز همیشه در مجازات شدن مجرم نیست.بر همین اساس، از روزگاران کهن، قضا زدایی و کیفرزدایی به روش های مختلف مطرح بوده است و در هر نظام حکومتی مسأله اغماض و چشم پوشی از مجازات متهمین و محکومین تحت اغراض مختلف و متعدد کم و بیش مد نظر بوده است.
امروزه میان صاحبنظران در خصوص نوع عفو و کیفیت اعطای آن اختلاف نظر وجود دارد و هنوز این تردید وجود دارد که آیا عفو اعطایی توسط عالیترین مقام، از نوع عفو عمومی است یا خصوصی.
به موجب بند 11 از اصل 110 قانون اساسی و ماده 24 قانون مجازات اسلامی 1370 و ماده 96 قانون مجازات اسلامی 1392، عفو باید با پیشنهاد رئیس قوه قضائیه و تأیید مقام رهبری باشد و ماهیّت قید «در حدود موازین اسلامی» در اصل و ماده مذکور، در قوانین مدوّن تبیین نشده است و به ناچار باید به منابع معتبر فقهی و فتاوی مشهور فقها مراجعه کرد.
انگیزه انتخاب این موضوع، صرف نظر از جنبه علمی محض آن، جذّابیت آن از جهات متعددی است.
مقررات مربوط به عفو، مبهم و پیچیده بوده و از کمال و جامعیت لازم برخوردار نیست. بحثهای حقوقی مطرح شده برای روشن ساختن مقام اعطا کننده و ابعاد این تأسیس حقوقی و نمایاندن ابهامات کافی نبوده است.ابعاد مختلف این تأسیس حقوقی در دانشکدههای حقوق و درس حقوق جزای عمومی، به طور بایسته مورد تبیین و تحلیل قرار نمیگیرد. نویسندگان حقوق کیفری نیز در کتب خود از تحلیل مقام اعطا کننده و ابعاد و ارکان این تأسیس حقوقی غافل مانده و حداقل صفحات را بدان اختصاص دادهاند و نقاط تاریک و مبهم این تأسیس حقوقی، مورد توجه کافی قرار نگرفته است.
از جمله اهداف تحقیق میتوان به موارد ذیل اشاره کرد:
1-روشن نمودن ابعاد فقهی و حقوقی عفو.
2-بررسی و تبیین مقام اعطا کننده عفو در فقه و قانون مجازات اسلامی.
3-بررسی و تببین ارکان و شرایط این تأسیس حقوقی.
مبانی و مفاهیم عمومی
مبحث اوّل: ماهیّت عفو
دانشمندان علم لغت در کتب خود معانی مختلف و متنوعی را برای عفو ذکر کردهاند. علاوه بر این، نویسندگان علم حقوق و مفسران و مترجمان قرآن نیز هر کدام، معنای خاصی از عفو را مورد توجّه قرار دادهاند. بنابرابن، به تفکیک، عفو را در کتب لغت عربی، کتب لغت فارسی، قرآن، سخن فقها و سخن حقوقدانان مورد بررسی قرار میدهیم.
گفتار اوّل: عفو در کتب لغت عربی
در کتابهای لغت معناهایی از این دست برای عفو آوردهاند:
1-الصَّفح: (صَفح عنه و ترک عقوبته) که به معنای گذشتن از مجازات جانی است.[1]
2- دفع سوء او بلاء: (عافی الله فلاناً) یعنی خداوند بدی را از فلانی دفع کند.[2]
3- السّهوله او الیُسر: (یُقال: درک الامر عفواً صَفواً) که مفهوم سهولت و آسانی را میرساند.[3]
از دیگر معانی ذکر شده در این کتب میتوان به العطا، الکثره، الطلب، الفضل و ... اشاره کرد. همچنین در کتب لغت عرب به معنای آنچه بر نفقه (حق عیال و فرزندان) زیاد بیاید را نیز گویند. در قرآن کریم آمده است: ای پیامبر از تو میپرسند که چه چیزی را انفاق کنند، به آنان بگو آنچه بر نفقه زیاد میآید را انفاق کنند. و نیز به آنچه از آب بر آشامیدن زیاد بیاید و بدون زحمت و تکلف به دست آید و همچنین به بهترین و نیکوترین نوع یک جنس نیز اطلاق میشود و به معنای شناخته شده هم آمده است.[4] عالی و زمین بایر که در آن آثاری از حیات دیده نشود از دیگر معانی آن است.[5]
[1] - ابن منظور، جمال الدین محمد بن مکرم، لسان العرب، جلد 4، بیروت، دارصادر، الطبعه الاولی، 1997 میلادی، ص 378.
[2] - معلوف، لوئیس، المنجد فی اللغه و الاعلام، بیروت، دارالمشرق، الطبعه الحادی و العشرون، بی تا، ص 517.
[3] - الزبیدی، مرتضی، تاج العروس، بیروت، دار صادر، بی تا، ص 329 و حموی، یاقوت، معجم البلدان، جلد چهارم، بیروت، دار صادر، 1376 ه.ق، ص 132.
[4] - انیس، ابراهیم، المعجم الوسیط، الجزء الاول، قاهره، بی نا، 1392 ه.ق، ص 612.
[5] - افرام البستانی، فواد، منجد الطلاب، بیروت، دارالمشرق، 1956 میلادی، ص 487.
عفو در قرآن کریم
در قرآن کریم در آیات متعددی از ماده عفو استفاده شده است که با توجه به کاربرد، معنی آن نیز متفاوت است. به عنوان مثال، گاهی در معنی از بین بردنِ اثر به کار برده شده است[1] «وَلَقَدْ عَفَا عَنکُمْ»[2]، در برخی آیات به معنی سقوط حق، استفاده شده است[3] «وَاعْفُ عَنَّا»[4]، گاهی با استعمال واژه «عفوّ» «إِنَّ اللَّهَ لَعَفُوٌّ غَفُورٌ»[5]، به معنای گذشت از گناه و ترک مجازات آن[6]، به کار رفته، و بالاخره گاهی به معنای گذشتن از طلب، اراده شده است[7]: «وَالْعَافِینَ عَنِ النَّاسِ».[8]
آنچه مسلّم است، این است که بیشترین استفاده از این صیغه در قرآن کریم، همان مفهوم رایج و شایع آن، یعنی از گناه کسی گذشتن و بخشودن یا بخشایش است.
[1] - راغب اصفهانی، حسین بن محمد بن مفضل، المفردات فی غریب القرآن، تحقیق محمد سید گیلانی، بیروت، دارالمعرفه، ص 168.
[2] - سوره آل عمران، آیه 152.
[3] - راغب اصفهانی، همان، ص 169.
[4] - سوره بقره، آیه 286.
[5] - سوره حج، آیه 60.
[6] - راغب اصفهانی، همان.
[7] - راغب اصفهانی، همان.
[8] - سوره آل عمران، آیه 134.
فهرست مطالب
| عنوان | صفحه |
| بخش اوّل: کلیّات............................................................................................................................................. | 1 |
| فصل اوّل: مبانی و مفاهیم عمومی................................................................................................................ |
|
| مبحث اوّل: ماهیّت عفو................................................................................................................................... |
|
| گفتار اوّل: عفو در کتب لغت عربی............................................................................................................... |
|
| گفتار دوّم: عفو در لغت فارسی...................................................................................................................... |
|
| گفتار سوّم: عفو در قرآن کریم....................................................................................................................... |
|
| گفتار چهارم: جایگاه اخلاقی و دینی عفو.................................................................................................... |
|
| گفتار پنجم: عفو در سخن فقهاء................................................................................................................... |
|
| گفتار ششم: مفهوم و جایگاه حقوقی عفو (عفو در سخن حقوقدانان).................................................. |
|
| مبحث دوّم: سابقه تاریخی عفو در حقوق ایران......................................................................................... |
|
| مبحث سوّم: ارکان عفو.................................................................................................................................... |
|
| گفتار اوّل: صیغه............................................................................................................................................... |
|
| گفتار دوّم: عفو کننده (عافی)........................................................................................................................ |
|
| گفتار سوّم: عفو شونده (معفو عنه) ............................................................................................................. |
|
| گفتار چهارم: موضوع عفو............................................................................................................................... |
|
| مبحث چهارم: جایگاه عفو در حقوق اسلامی............................................................................................. |
|
| گفتار اوّل: مبانی عفو در حقوق اسلام......................................................................................................... |
|
| گفتار دوّم: مستندات فقهی جواز عفو در حقوق اسلام............................................................................. |
|
| بند اوّل: آیات..................................................................................................................................................... |
|
| بند دوّم: روایات................................................................................................................................................ |
|
| بند سوّم: اجماع................................................................................................................................................ |
|
| بند چهارم: عقل............................................................................................................................................... |
|
| فصل دوّم: عفو عمومی................................................................................................................................... |
|
| مبحث اوّل: مبنا و ماهیّت عفو عمومی........................................................................................................ |
|
| مبحث دوّم: ارکان عفو عمومی...................................................................................................................... |
|
| مبحث سوّم: انواع عفو عمومی....................................................................................................................... |
|
| گفتار اوّل: عفو عمومی مطلق........................................................................................................................ |
|
| گفتار دوّم: عفو عمومی مقیّد......................................................................................................................... |
|
| گفتار سوّم: عفو عمومی واقعی....................................................................................................................... |
|
| گفتار چهارم: عفو عمومی شخصی................................................................................................................ |
|
| گفتار پنجم: عفو عمومی خاص..................................................................................................................... |
|
| مبحث چهارم: آثار عفو عمومی..................................................................................................................... |
|
| گفتار اوّل: تعقیب............................................................................................................................................ |
|
| گفتار دوّم: محکومیت کیفری........................................................................................................................ |
|
| گفتار سوّم: عفو عمومی و قواعد تکرار جرم................................................................................................ |
|
| گفتار چهارم: عفو عمومی و قانون آمره....................................................................................................... |
|
| گفتار پنجم: قلمرو عفو عمومی..................................................................................................................... |
|
| گفتار ششم: تأثیر عفو عمومی بر حقوق اشخاص...................................................................................... |
|
| فصل سوّم: عفو خصوصی............................................................................................................................... |
|
| مبحث اوّل: مبنای حقوقی عفو خصوصی.................................................................................................... |
|
| مبحث دوّم: عفو خصوصی در حقوق موضوعه ایران.................................................................................. |
|
| گفتار اوّل: عفو خصوصی در قوانین جزایی قبل از پیروزی انقلاب اسلامی......................................... |
|
| گفتار دوّم: عفو خصوصی در قوانین جزایی پس از پیروزی انقلاب اسلامی......................................... |
|
| مبحث سوّم: شرایط اعطای عفو خصوصی................................................................................................... |
|
| مبحث چهارم: تشریفات اعطای عفو خصوصی........................................................................................... |
|
| مبحث پنجم: ویژگیهای عفو خصوصی...................................................................................................... |
|
| مبحث ششم: عفو خصوصی و قانون آمره................................................................................................... |
|
| مبحث هفتم: مقام اعطا کننده عفو خصوصی............................................................................................. |
|
| مبحث هشتم: استفاده کنندگان از عفو خصوصی..................................................................................... |
|
| مبحث نهم: آثار عفو خصوصی....................................................................................................................... |
|
| مبحث دهم: قلمرو عفو خصوصی.................................................................................................................. |
|
| مبحث یازدهم: عفو خصوصی و حقوق اشخاص ثالث............................................................................... |
|
| مبحث دوازدهم: عفو خصوصی و انتقادات وارده بر آن از سوی علمای حقوق.................................... |
|
| مبحث سیزدهم: وجه تمایز عفو عمومی از عفو خصوصی....................................................................... |
|
| بخش دوّم: قوه مقنّنه و عفو عمومی............................................................................................................. |
|
| فصل اوّل: عفو عمومی و مرجع اعطا کننده آن در حقوق موضوعه ایران............................................. |
|
| مبحث اوّل: اصل قانونی بودن جرایم و مجازاتها و مرجع وضع قانون در حقوق ایران.................... |
|
| گفتار اوّل: مفهوم اصل قانونی بودن جرایم و مجازاتها........................................................................... |
|
| گفتار دوّم: امکان استدلال به اصل قانونی بودن جرایم و مجازاتها در نظام کیفری ایران.............. |
|
| گفتار سوّم: نتیجه اصل قانونی بودن جرایم و مجازاتها برای قوه مقنّنه............................................. |
|
| مبحث دوّم: عفو عمومی در قوانین قبل و بعد از پیروزی انقلاب اسلامی ایران.................................. |
|
| گفتار اوّل: عفو عمومی در قوانین قبل از پیروزی انقلاب اسلامی ایران............................................... |
|
| گفتار دوّم: عفو عمومی در قوانین پس از پیروزی انقلاب اسلامی......................................................... |
|
| مبحث سوّم: ادلّه عفو محکومان در حقوق موضوعه.................................................................................. |
|
| گفتار اوّل: قانون اساسی................................................................................................................................. |
|
| بند اوّل: بررسی بند 11 اصل 110 قانون اساسی...................................................................................... |
|
| الف: جواز یا عدم جواز عفو بدوی توسط رهبری....................................................................................... |
|
| ب: شمول یا عدم شمول عفو مذکور در بند 11 اصل 110 قانون اساسی نسبت به عفو عمومی... |
|
| بند دوّم: اختیار عفو عمومی با صرفنظر از بند 11 اصل 110 قانون اساسی....................................... |
|
| گفتار دوّم: قوانین عادی.................................................................................................................................. |
|
| مبحث چهارم: مقام اعطا کننده عفو عمومی در حقوق ایران.................................................................. |
|
| مبحث پنجم: تشخیص عفو عمومی و خصوصی........................................................................................ |
|
| مبحث ششم: ماهیّت عفو اعطایی قوه مقنّنه (منع قضا یا رفع اثر از قضا)........................................... |
|
| گفتار اوّل: عفو عمومی؛ الغاء نصّ قانونی و اباحه فعل (منع قضا).......................................................... |
|
| گفتار دوّم: عفو عمومی؛ نادیده گرفتن جرم، نه اباحه فعل (رفع اثر از قضا)........................................ |
|
| گفتار سوّم: عفو عمومی به صورت نادیده گرفتن جرم یا اباحه فعل..................................................... |
|
| فصل دوّم: قلمرو اختیارات ولی امر و قوه مقنّنه در عفو عمومی............................................................ |
|
| مبحث اوّل: قلمرو اختیارات ولی امر در عصر غیبت................................................................................. |
|
| مبحث دوّم: قلمرو اختیارات ولی امر از دیدگاه قانون اساسی................................................................. |
|
| بند اوّل: قلمرو اختیارات رهبری در قانون اساسی قبل از بازنگری (مصوّب 1358).......................... |
|
| بند دوّم: قلمرو اختیارات رهبری در قانون اساسی پس از بازنگری (مصوّب 1368)......................... |
|
| مبحث سوّم: قابلیّت تفویض اختیارات از سوی ولی فقیه....................................................................... |
|
| فصل سوّم: حدود اختیارات رهبری و قوه مقنّنه در عفو محکومین...................................................... |
|
| مبحث اوّل: عفو محکومین در حدود............................................................................................................ |
|
| گفتار اوّل: تبیین مفهوم................................................................................................................................. |
|
| گفتار دوّم: جایگاه عفو در حدود................................................................................................................... |
|
| بند اوّل: انواع حقوق در اسلام........................................................................................................................ |
|
| بند دوّم: مقام صالح برای اعطای عفو در اسلام.......................................................................................... |
|
| گفتار سوّم: تأثیر عفو ولی فقیه بر کیفر حد........................................................................................... |
|
| مبحث دوّم: تبیین عفو محکومین در قصاص و دیات............................................................................. |
|
| گفتار اوّل: عفو در قصاص و دیات................................................................................................................. |
|
| بند اوّل: مفهوم قصاص و جایگاه آن............................................................................................................. |
|
| الف- مفهوم قصاص.......................................................................................................................................... |
|
| ب- ماهیّت قصاص و بررسی اختیارات حاکم و قوه مقنّنه در عفو آن................................................. |
|
| بند دوّم: دیه و ماهیّت آن............................................................................................................................... |
|
| الف- مفهوم دیه................................................................................................................................................ |
|
| ب- ماهیّت دیه و بررسی اختیارات حاکم در عفو آن............................................................................. |
|
| گفتار دوّم: تعزیر جانی پس از عفو صاحب حق و حق خصوصی متضرر از جرم................................ |
|
| بند اوّل: حق حاکم اسلامی در تعزیر جانی................................................................................................ |
|
| بند دوّم: عفو و تعارض اختیارات حاکم و حقوق خصوصی متضرر از جرم........................................... |
|
| مبحث سوّم: عفو محکومین در مجازاتهای تعزیری................................................................................ |
|
| گفتار اوّل: مجازات تعزیری و بازدارنده........................................................................................................ |
|
| بند اوّل: تعزیر و انواع آن................................................................................................................................ |
|
| الف- مفهوم تعزیر............................................................................................................................................. |
|
| ب- انواع تعزیرات............................................................................................................................................. |
|
| بند دوّم: مجازاتهای بازدارنده...................................................................................................................... |
|
| گفتار دوّم: اعمال تعزیرات و عفو آنها........................................................................................................... |
|
| نتیجه گیری...................................................................................................................................................... |
|
| منابع و مآخذ..................................................................................................................................................... |
|