تحقیق نسخه های خطی دیوان فدایی یزدی
میرزا سیّد یحیی متخلّص به «فدایی»[1] فرزند میرزا محمّد علی وامق (مؤلّف تذکرة میکده که با خط خوش فدایی به رشته تحریر در آمد) و نوة میر محمد باقربن محمد سعید بن محمد امین حسینی حسنی یزدی ، عالم دینی و ادیب و شاعر سدة سیزدهم هـ.ق است. فدایی در مدرسه مصلّای صفدرخان به تحصیل و تدریس مشغول بود و در ادبیات عرب و صرف و نحو به ویژه علم نحو تبحّر داشته و دارای آثاری چون مستیقظ و منظومه در نحو است که نسخه هایی از آن در کتابخانة وزیری یزد نگهداری می شود. او جدای آشنایی با علوم عربی، فردی ادیب و شاعر بود که از اقسام شعر بیشتر به غزل و رباعی تمایل داشته و مهارت او در سرودن ماده تاریخ در دیوانش زبانزد است.
و پدرش میرزا محمد علی وامق او را فردی خوش اخلاق، سالک، پرهیزکار، خوش حافظه و دارای خطی نیکو و طبعی روان دانسته است و در وصف او گوید:
«فرزند دلبند این صداقت اندیش،و به دو واسطه هم نام جد امجد نامی خویش. اسمش میرزا سید یحیی و دل پژمردة این افسرده را موجب سرور و احیا، از جمله طلّاب علوم سعادت مرسوم و سادات رفیع الدرجات این مرز و بوم به علوم عربیّت مربوط و جواهر زواهر نکات نحویه را گنجور حافظه اش مضبوط نموده. مدت العمر در مصلّای صفدرخان به تعلیم و تعلّم و تفهیم و تفهّم به سر برده و با ارباب فضل و کمال طریق مجالست و مخالطت سپرده و در طریق سلوک احدی را از وی گله‌مند ندیده و سخن شکایتی و نسب جنایتی درباره‌اش نشنیده، بلکه خود نیز در عالم پدر فرزندی از سلوک او هرگز نرنجیده ام.
مجملاً کثیر القبول و قلیل الفضول، خالی از مکر و حیله و امین قوم و قبیله، طبعش عالی و دلش از حقد و حسد خالی، از لهو و لعب دور و دلش به صحبت ارباب کمال مایل و مسرور، طبع روان و از اقسام شعر بیشتر به غزل و رباعی تر زبان است و منتخب اشعارش بیشتر از همه معاصرین و شعرای بلاغت آیین اهل این زمان است. خداوند بی منّت جلّ اسمه، سعادت و عاقبت را روزی و نصیب او فرماید.»[2]
...
1- ر.ک:- تذکره شعرای یزد، عباس فتوحی یزدی، چاپ سوم، انتشارات اندیشمندان یزد، 1382، ص 182 – 180
- دانشنامه مشاهیر یزد، میرزا محمد کاظمینی، 3 جلد، ویرایش دوم، انتشارات بنیاد فرهنگی و پژوهشی ریحانه الرسول، یزد، 1382، ج 2، ص 113 – 112
- آیینه دانشوران، سید علیرضا ریحانی یزدی، با مقدمه و تعلیقات ناصر باقری بید هندی، چاپ سوم، انتشارات کتابخانه آیت الله العظمی مرعشی نجفی، قم، 1372، ص 132 – 131 / ص 554
- الذریعه الی تصانیف الشیعه، علامه محمد حسن آقا بزرگ تهرانی، 25 جلد، چاپ سوم، بیروت، دارالاضواء ، 1403 ق ، ج 9 ، ص 816
- مجموعه وزیری، حاج سید علی محمد وزیری، انتشارت کتابخانه عمومی وزیری، یزد، ج1، ص 10
- تذکره منظومه رشحه، تصنیف محمد باقر رشحه اصفهانی، با مقدمه و حواشی به قلم احمد گلچین معانی، انتشارات امیر کبیر، 1344 ، ص 59
- حدیقه الشعرا (ادب و فرهنگ در عصر قاجار)، تألیف سید احمد دیوان بیگی شیرازی، تصحیح و تکمیل دکتر عبدالحسین نوایی، 3 جلد، انتشارات زرین، 1365، ج 2 ، ص 1304
- فرهنگ سخنوران، دکتر ع ، خیام پور، 2 جلد، انتشارات طلایه، تهران، ج 2 ، ص 694
- فرهنگ بزرگان اسلام و ایران، به اهتمام آذر تفضلی- مهین فضائلی جوان، انتشارات آستان قدس رضوی، مشهد، 1372، ص 668
- اثر آفرینان، زیر نظر کمال حاج سید جوادی به همکاری عبدالحسین نوایی، تکمیل و انجام: حسین محدث زاده، حبیب ا... عباسی، 5 جلد، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، تهران، 1377، ج 4 ، ص 267
- مکارم الآثار، محمد علی معلم حبیب آبادی اصفهان،7 جلد، انجمن کتابخانه ای عمومی اصفهان، 1362- 1374،ص2492 – 2490
- ریحانه الادب، محمد علی مدرس تبریزی، 6 جلد، چاپ چهارم، انتشارات خیام، تهران 1374، ج 6، ص 303
- بزرگان و مشاهیر یزد و حومه، محمد باقر مقدم، جزوة تایپی موجود در کتابخانه بنیاد ریحانه الرسول یزد، ص 54
- لغت نامه دهخدا، ذیل فدایی
1- ر.ک: تذکره میکده، تألیف محمد علی وامق، به کوشش حسین مسرت، سلسله نشریات «ما»،1371، ص 210 – 200
...
فدایی در مورد اوضاع سیاسی زمان خود را دور نگاه داشته است و در مواردی از پادشاهان و وزیران و افرادی چون قباد، سنجر ، طغر لتکین، انوشیروان، اسکندر، نظام الملک، علیشاه، حاجی ابراهیم، میرزا سید حسین، میرزا احمد، میرزا فتّاح، میرزا سید نصیر، میرزا سید مهدی و ... نام برده و در پاره ای موارد در مدح و وصف بعضی از افراد اشعاری را سروده است.
او به شاعران پیش از خود نظر داشته و در میان شاعران پارسی زبان، استقبالهایی از اشعار شاعرانی چون محتشم کاشانی، ظهیر فاریابی و انوری انجام داده و گاهی مصراع یا بیتی از شعر آنها را تضمین کرده است و از شاعران بزرگی چون سعدی، حافظ، وحشی بافقی، قضایی یزدی، حسّان، حیرت، صباحی و ... نام برده و یا در مدح و توصیف آنها اشعار زیبایی را خلق کرده است.
| برای جور و جفاشان همین قدر کافی است | که مطلعی کنم از شعر محتشم انشاد |
| ستیزه گر فلکا از جفا و جور تو داد | نفاق پیشه سپهر از کینه ات فریاد |
| چه احتیاج به دیوان وحشی است آن را | که هست حافظ و سعدی و انوری و کمال |
در بعضی موارد فدایی هجو سرایی کرده و متأسفانه عفّت کلام را چنانکه باید و شاید رعایت ننموده و با الفاظ و کلمات مستهجن و نازیبا به بعضی از افراد تاخته است.
...