مقاله عوامل بیماری‌زا و بیماریهای مهم گیاهی در ایران
قسمتی از متن:
زنگ سیاه گندم
Puccinia graminis persoon f.sp.tritici Eriks & Henn
زنگ یا زنگ ساقه گندم که به انگلیسی Black rust = Stem rust گفته مس‌شود، در ایران بعد از زنگ زرد در درجه دوم اهمیت قرار دارد. در صورتی که در کشورهای اروپائی و آمریکا زنگ سیاه بیش از زنگ زرد حائز اهمیت می‌باشد. زنگ سیاه در دنیا 3300 سال قبل شناخته شده و در ایران نیز این بیماری از دیر زمان شیوع داشته ولی اولین بار در سال 1326 توسط اسفندیاری گزارش گردیده است. زنگ سیاه علاوه بر گندم به جو، یولاف، چاودار و بیش از 75 گونه از علف‌های خانواده گندمیان حمله می‌کند. تا کنون در دنیا متجاوز از 275 نژاد فیزیولوژیک زنگ سیاه شناخته شده که می‌توانند به گندم حمله نمایند ولی فقط تعداد معدودی از آنها قادر به ایجاد خسارت هستند.
سیاهک پنهان گندم Tilletia foetida (Wallr.)Liro
Tilletia caries (DC.) Tul.
بیماری سیاهک پنهان که در اصطلاح محلی به آن سیاهچه یا کورک نیز نامیده می‌شود،درزبان‌انگلیسیCommon bunt = Covered smut = Stinking bunt اطلاق می‌گردد. این سیاهک یکی از بیماریهای مهم گندم در دنیاست ، که ابتدا در سال 1755 مسیحی توسط تیله (Tillet) دانشمند فرانسوی شناخته شد و سپس در سال 1807 معلوم گردید که عامل آن یک میکرو ارگانسم می‌باشد. در ایران نیز مسلماً بیماری از دیر زمان وجودداشته ولی ابتدا در سال 1326 توسط اسفندیاری گزارش شده است.
میزان خسارت این سیاهک در مناطق آلوده کشور 10 – 15 درصد محصول و گاهی بیشتر برآورد گردیده است. علاوه بر خسارت مستقیم بیماری، ارزش نانوائی آرد حاصله نیز به علت آلودگی بذور به اسپورهای سیاه رنگ بدبوی قارچ عامل بیماری کاهش می‌یابد. همچنین اسپورهای مزبور شدیداً قابل اشتعال بوده و در اثر کوچکترین جرقه در کمباین یا ماشین خرمنکوب آتش‌سوزی می‌گردد.
علائم بیماری
سیاهک پنهان یا مخفی گندم تا موقعی که خوشه گندم ظاهر نشود قابل تشخیص نیست. بوته‌های مبتلا معمولاً حدود چند سانتی‌متر کوتاه‌تر از بوته‌های سالم می‌باشند. و گاهی ممکن است به نصف و یا یک چهارم تقلیل یابد. ریشه‌های گیاه آلوده کاملاً رشد نمی‌کند و پنجه‌زنی بوته‌ها افزایش می‌یابد.
در گل‌های آلوده مادگی درازتر و تخمدان بلند و پهن‌تر و به رنگ سبز می‌باشند، در صورتی که تخمدان سفید رنگ است. علائم بیماری با ظهور خوشه‌های آلوده مشخص‌تر می‌شود. رنگ خوشه‌های آلوده به جای سبز ، مایل به آبی می‌باشد. بوته‌های آلوده نسبت به زنگ زرد و سرمای زمستان حساس‌تر ولی نسبت به بیماری سفیدک سطحی مقاوم‌ترند.
اگر دانه آلوده را که ظاهراً سالم است بین دو انگشت فشار دهیم ، اسپورهای سیاه نسبتاً چربی مشاهده می‌گردد که در اثر وجود ماده تری‌متیل آمین بوی ماهی فاسد شده را می‌دهد. در هر دانه حدود 3 – 4 میلیون تلیوسپور تخمین زده می‌شود.
عامل بیماری
عامل سیاهک پنهان گندم در ایران توسط دو نوع قارچ به اسامی:
1) Tilletia foetida (Wallr.)Liro , syn. T. laevis Kuhn
2) Tilletia caries (DC.) Tul , Syn., T. tritici (Bjerk.) Wint.
ایجاد می‌شود که هر دو مخصوصاً از نظر چرخه زندگی و بیماری‌زائی شبیه یکدیگر هستند. البته در بعضی از منابع فارسی گونه‌های بیشتری را عامل سیاهک پنهان گندم می‌نویسند ولی در هر دو صورت دو گونه فوق از اهیمت بیشتری برخوردار هستند.
میسلیوم این قارچ‌ها بی‌رنگ، دو هسته‌ای و پس از رسیدن به صورت بند بند شده و بـه صورت تلیوسپورهای گرد تیره رنگ و با دیواره کلفت در می‌آیند. قطر آنها 15 – 23 میکرون و در گونه T. foetida سطح اسپورها صاف و در T. caries مشبک است.
چرخه بیماری
عامل این بیماری زمستان را به صورت تلیوسپور اغلب روی بذر یا گاهی در خاک می‌گذراند و تا مدت 5 سال نیز بقاء خود را حفظ می‌نماید. موقعی که بذر گندم آلوده به تلیوسپور در خاک کاشته می‌شود، تقریباً همان شرایط آب و هوایی که موجب جوانه زدن بذر می‌گردد، تلیوسپور را کمی بعد وادار یه تندش و تولید بازید می‌کند. سپس بالای بازید 8 – 16 بازیدیوسپور نخی شکل به نام اسپوریدیوم اولیه تشکیل می‌گردند.
اسپوردیوم با تولید شاخه یا جوانه‌های جانبی با اسپوردیوم دیگر که از نظر جنس با آنها سازگار است آمیزش پیدا می‌کند و اسپوردیومهای ثانویه را تشکیل می‌دهد. اسپوردیومهای ثانویه معمولا در مجاور بذر کاشته شده تشکیل و دو هسته‌ای می‌باشند. پس از جوانه زدن بذر، اسپوریدیومها وارد گیاهچه می‌شوند و از طریق بین سلولی حرکت می‌کنند. و خود را به مریستم انتهایی می‌رسانند.
قارچ همراه با رشد جوانه‌ها انتهایی به بالای ساقه گندم می‌رسد. در موقع به خوشه رفتن ، رشد هیف توسعه پیدا می‌کند و به ســرعت در تمـــام دانـــه‌های خوشه گسترش می‌یابد و سپس تلیوسپورهای فراوانی تشکــیل می‌گردد.
دانه‌های آلوده ظاهراً سالم هستند. در موقع خرمن‌کوبی پوســته آنهــا پــاره شــده و اسپورهای فراوانی به صورت ابر سیاه آزاد می‌گردند. و دانه‌های سالم را آلوده می‌نمایند. یا این که اسپورهای آزاد شده به کمک باد به مزارع اطراف حمله‌ور شده و خاک را آلوده می‌سازد.
درجه آلودگی بوته‌های گندم بستگی به درصد اسپورهای قارچ در بذر گندم دارد معمولاً 5/0 گرم اسپور در 100 گرم بذر حداکثر آلودگی را موجب می‌شود. در خاکهای خشک شدت بیماری کمتر از خاکهای مرطوب می‌باشد. اسپور قارچ در شرایط انبار حدود 10 – 12 سال و در 16 درجه سانتی‌گراد زیر صفر به مدت دو ساعت قوه نامیه خود را حفظ می‌کند.